سرویس آذربایجان /خبرگزاری آران
بررسی و مقایسه سیاست نظام كمونیستی در دورة شوروی و دولت باكو در دورة حاكمیت علی‌اف‌ها نسبت به دین اسلام و مساجد، به روشنی حاكی از آن است كه دولت باكو همان سیاست نظام كمونیستی شوروی را ادامه می‌دهد.
عارف محمد زاده
تخریب و تعطیل مساجد فعال و بزرگ در مناطق مختلف جمهوری آذربایجان به یكی از طرحهای ادامه‌دار و دایمی دولت باكو تبدیل شده است. در دورة اتحاد شوروی و حاكمیت نظام كمونیستی، به ویژه بعد از تثبیت قدرت استالین در دهة چهل میلادی (1930 تا 1940) (1309 تا 1319) دستگیری، كشتار و تبعید علما، فعالان و روشنفكران دینی دامنة وحشتناكی پیدا كرد و همزمان همة مساجد در مناطق مسلمان‌نشین شوروی از جمله در سرزمین‌های قفقازی جدا شده از ایران، تعطیل گردید و یا توسط حاكمان كمونیست در باكو و دیگر مناطق به انبار كالا و ... تبدیل شد. در جمهوری‌های مسلمان‌نشین شوروی سابق فقط برخی مساجد توسط مأموران سازمان اطلاعات (ك . گ . ب) جهت تبلیغات درمیان مسلمانان خارج از شوروی باز بود. سازمان اطلاعات شوروی در تاشكند و بخارا یكی دو مدرسه با عنوان مدرسه دینی دایر كرده بود. در این مدارس مأموران ك . گ . ب در سطحی بسیار پایین آموزش دروس دینی می‌دیدند و سپس به عنوان « روحانی و شیخ‌الاسلام» وظایف محول شده از سوی سازمان اطلاعاتی مسكو را انجام می‌دادند. طی هفتاد سال حاكمیت نظام كمونیستی بر سراسر اتحاد شوروی، عموم مسلمانان نه تنها از آموزش احكام و معارف اسلامی محروم بودند، بلكه در صورت انجام فرایض دینی یا انتقال معلومات دینی به دیگران به عنوان «جاسوس و دشمن خلق» محاكمه می‌شدند... بعد از فروپاشی شوروی، جمهوری‌های مسلمان‌نشین از جمله جمهوری آذربایجان از لحاظ جغرافیایی مستقل شدند. مردم مسلمان جمهوری آذربایجان كه بیش از 85 درصد آنها شیعه هستند، در پی آزادی از چنگالهای آهنین كمونیسم، با شور و اشتیاق فراوان به احیای هویت اسلامی خویش همت گماشتند. یكی از نخستین اقدامات اهالی متدین در شهرهای مختلف از جمله باكو، گنجه، لنكران، نخجوان و ... بازگشایی مساجدی بود كه دهها سال تعطیل شده بودند. از جملة مساجد معروف، مسجد جامع باكو (مسجد جمعه) بود كه در اندك مدتی به یكی از كانونهای عبادت اهالی مؤمن تبدیل شد ...
رویكرد مسلمانان به مساجد، بازگشایی و بازسازی آنها یكی از آشكارترین و معنادارترین جلوه‌های بروز هویت اسلامی بود. این حركت در سراسر جمهوری آذربایجان (جمهوری آذربایجان) محسوس بود. به گونه‌ای كه در تمام شهرها، هنگام نماز، نوای دلنشین اذان از مساجد به گوش می‌رسید. این، علامت روشنی بود، حاكی از آن كه مردم به دنبال بازیابی هویت اصیل و اسلامی و ریشه‌دار خویش هستند.
در سالهای نخست بعد از فروپاشی شوروی، دولت باكو كه همچنان توسط كمونیست‌های قدیمی و یا پان‌تركیست‌های افراطی اداره می‌شد، نتوانست از بازگشایی و بازسازی مساجد و حضور مردم در مساجد، و به بیان روشن « از تبدیل شدن مسجد به یكی از كانونهای شكل‌دهنده افكار عمومی» جلوگیری كند. ناتوانی دولت باكو در این باره سه دلیل عمده داشت:
الف) آشفتگی‌های اقتصادی و سیاسی ناشی از فروپاشی شوروی
ب) مناقشة قره‌باغ
ج) گستردگی و نیرومندی حركت عمومی درگرایش به مساجد.
به قدرت رسیدن حیدر علی اف با سابقه نیم قرن خدمتگزاری به نظام کمونیستی
حیدرعلی‌اف هنگامی به قدرت رسید كه چند سال از فروپاشی شوروی گذشته بود. و با بركناری ابوالفضل ایلچی‌بیگ، آشفتگی‌های سیاسی فروكش كرده و مردم به وضعیت فلاكت‌بار اقتصادی عادت كرده بودند، حیدرعلی‌اف در نخستین اقدام سیاسی خود توافق‌نامه آتش‌بس با ارمنستان را امضا كرد (1994/1373) و بدین وسیله از فشارهای مناقشة قره‌باغ رها شد!.. پس از این اقدامات، مبارزه گستردة حیدرعلی‌اف با فعالان اسلامی شروع شد. علی‌اف كه یكی از چهره‌های مشهور نظام كمونیستی شوروی بود، بعد از امضای توافق‌نامه آتش‌بس با ارمنستان و سركوب آمونها (رزمندگان داوطلب قره‌باغ)، طرح وسیع خود را در مبارزه با اسلام و اسلامگرایی به اجرا گذاشت. وی در نخستین اقدام برای كاستن از گستردگی حركت اسلامی و ایجاد رعب و وحشت در بین مردم مسلمان، «حزب اسلام» را كه اغلب فعالان دینی در چارچوب آن گردآمده بودند، آماج حملات مأموران دستگاه امنیتی خود قرار داد. دهها تن از اعضای حزب از جمله فعالان اصلی آن دستگیر و برخی زیر شكنجه به شهادت رسیدند. علی‌اكرام علی‌اف رهبر حزب اسلام به یازده سال زندان محكوم شد و ...
ساختمانهای حزب اسلامی از سوی دولت مصادره شد و دولت اعلام كرد كه فعالان اسلامی (دینداران) حق فعالیت سیاسی ندارند!
حیدرعلی‌اف در اقدامات بعدی خود، حوزه‌های علمیه نوپا را در شهرهای مختلف تعطیل و مدرسان علوم دینی را تحت فشار و تعقیب قرار داد. پیش از حاكمیت نظام كمونیستی شوروی در شهرهای متعدد مانند گنجه، اردوباد، نخجوان، باكو و ... مدارس علوم دینی دایر بود و علاوه بر این، همواره صدها تن از اهالی این شهرها در حوزه‌های علمیه مشهد، كربلا، نجف، قم و ... به تحصیل و تدریس علوم دینی اشتغال داشتند.
بعد از این اقدامات، نوبت به مساجد رسید.
نخست اعلام شد كه به فرمان رییس جمهور (حیدرعلی‌اف) تشكیل كلاسهای قرآن در مساجد ممنوع است. (معروف است كه علی‌اف گفته بود: «به جای آموزش قرآن به اطفال و نوجوان به آنها موسیقی و تاریخ آذربایجان را بیاموزید.»)
پس از آن به دستور حیدرعلی‌اف اداره‌ای با عنوان «كمیتة دولتی نظارت بر امور دینی» تشكیل شد و فردی كه در افكار عمومی به داشتن گرایش به مسیحیت معروف بود، به ریاست این كمیته منصوب شد. هرگونه فعالیت عبادی در مساجد تحت نظارت و با اجازة این كمیته صورت می‌گیرد.
در این مرحله اجرای پروژة تخریب و تعطیلی مساجد كه زمینة آن فراهم شده بود، آغاز گردید. در ابتدا «مسجد كؤهنه گونشلی» در منطقة خطایی باكو تخریب شد. اهالی به اقدام دولت اعتراض كردند تا اعتراض‌ها ثمری نبخشید.
در گام بعدی یكی از مساجد تاریخی و فعال باكو مورد هدف قرار گرفت. مسجد جامع باكو به این بهانه كه یك ساختمان تاریخی است و ارزش میراث فرهنگی دارد، توسط پلیس اشغال شد. امام جماعت مسجد آقای ایلقار ابراهیم اوغلی دستگیر و ماهها زندانی شد.
بعد از آن نوبت به نخجوان رسید. بعد از فروپاشی شوروی مسجدی زیبا و بزرگ با نام «مسجد حضرت زهرا (س)» به همت اهالی نخجوان و مساعدت ایرانی‌ها ساخته شد كه بعد از اتمام ساخته شدن آن، مقامات حاكم بر نخجوان اصرار داشتند كه آن را «مسجد حیدرعلی‌اف؟!» بنامند كه با مخالفت شدید اهالی روبرو شدند. اغلب اهالی نخجوان اعتقاد ویژه‌ای به این مسجد دارند، بخصوص كه نام مقدس حضرت زهرا «س» بر تارك آن می‌درخشد، با افزایش رویكرد مردم به این مسجد، به دستور مقامات باكو، شعبة وزارت امنیت باكو در نخجوان به محاصرة مسجد پرداخت. ابتدا با تهدید و ارعاب از ورود اهالی به مسجد جلوگیری كردند. و سپس آن را تحت محاصره مأموران امنیتی قرار دادند تا كسی در مسجد حضور نیابد و سپس این مسجد را نیز تعطیل كردند.( علاوه بر تعطیلی مسجد حضرت زهرا (س) در نخجوان، یك مسجد تاریخی دیگر با نام «مسجد زاویه» كه روبروی هتل تبریز واقع است، به محل آموزش آرایشگری زنانه تبدیل شده است.)
بعد از مرگ حیدرعلی‌اف نیز مبارزه با مساجد توسط حكومت باكو ادامه یافت.
چندی پیش فرماندار باكو اعلام كرد كه به دستور الهام‌علی‌اف، مساجد حق ندارند نوای اذان را پخش كنند. درمقابل این حركت آشكار ضد اسلامی دولت، گروههای مختلف مردم به اعتراض برخاستند، علاوه بر مطبوعات باکو و ایران، حتی مطبوعات تركیه نیز در این باره واكنش نشان دادند. اعتراض مردم افزایش یافت و در نهایت دولت باكو كه پیش‌بینی می‌كرد اعتراضات عمومی به مسایل تازه‌ای منجر شود، عقب‌نشینی كرد، اما پروژه مبارزه با مساجد و تخریب و تعطیلی آنها را ادامه داد.
در تازه‌ترین مورد، «مسجد شهدا» (شهیدلر مسجدی) در باكو تعطیل شد و بعد از آن «مسجد حضرت محمد (ص)» در بخش یاسامال باكو كه از مساجد فعال بود، با حضور مأموران پلیس تخریب شد. در پاسخ به اعتراض اهالی، مأموران به سركوب پرداختند و برخی از معترضین را دستگیر و زندانی كردند. جرم آنها اعتراض به تخریب مسجد بود.
بررسی و مقایسه سیاست نظام كمونیستی در دورة شوروی و دولت باكو در دورة حاكمیت علی‌اف‌ها نسبت به دین اسلام و مساجد، به روشنی حاكی از آن است كه دولت باكو همان سیاست نظام كمونیستی شوروی را ادامه می‌دهد.