سرویس ترکیه/خبرگزاری آران
خبرگزاری آران / سرویس ترکیه :
دکتر رحمن قهرمانپور
اشاره
وزرای خارجه تركیه و ارمنستان با امضای یادداشت تفاهم دیگری در زوریخ در 18 مهر ماه 1388 و با میانجی‌گری آمریكا، سوئیس، روسیه و فرانسه، گام دیگری برای بهبود روابط و بازكردن مرزها برداشتند. در صورتی كه این توافق مورد تصویب پارلمان‌های دو كشور قرارگیرد، روابط رسمی میان دو كشور حداكثر تا اواخر سال جاری میلادی از سرگرفته خواهد شد. حتی با علم به دشواری‌های پیش روی عادی‌سازی روابط تركیه و ارمنستان اقدامات كنونی دو طرف پیامدهای كوتاه مدت و بلندمدتی بر منافع ملی جمهوری اسلامی ایران بخصوص در قفقاز جنوبی بر جای خواهد گذاشت.
خلاصه كاربردی
1ـ در 18 مهرماه 1388، وزرای خارجه تركیه و ارمنستان در مورد سه موضوع
الف) بازگشایی مرزها طی دو ماه آینده
ب) عادی‌سازی روابط دیپلماتیك
ج) تشكیل یك كمیته یا هیأت بین‌المللی برای تحقیق و بررسی در مورد مسایل تاریخی میان دو كشور توافق كردند. اجرایی كردن این توافق‌ها منوط به تصویب آنها در پارلمان دو كشور است.
2ـ هم در داخل تركیه و هم در داخل ارمنستان گروههای ملی‌گرای افراطی به شدت مخالف این توافق بوده و می‌كوشند مانع تصویب آن در پارلمان شوند. با این حال به نظر می‌رسد در مقطع فعلی موافقان بهبود روابط نیز از قدرت قابل توجهی برخوردارند. هم در تركیه و هم در ارمنستان احزاب حاكم از اكثریت مطلق برخوردارند.
3ـ مهم‌ترین موانع پیش‌روی تركیه در تصویب توافق، مخالفت احزابی چون حزب حركت ملی (MHP) و حزب جمهوری خلق (CHP) و رسانه‌های سكولار بااین توافق است. مهم‌ترین موانع پیش‌روی ارمنستان نیز عبارتند از مخالفت ارمنی‌های دریاسپورا و نیز احزاب ملی‌گرایی چون داشناكسیون. به نظر می‌رسد افكار عمومی در ارمنستان بیشتر از تركیه مخالف این توافق است.
4ـ در بین كشورهای منطقه، آذربایجان و محافل پان‌تركیست در این كشور اصلی‌ترین مخالفان این توافق هستند و آن را خیانتی به آرمان قره‌باغ از سوی تركیه می‌دانند. آذربایجان هنوز از این توافق استقبال نكرده است.
5ـ روسیه با احتیاط به روند بهبودی روابط تركیه ـ ارمنستان واكنش نشان داده و گسترش روابط این كشور با تركیه طی چند سال گذشته نقش مهمی در این نوع واكنش محتاطانه داشته است. گو اینكه روسیه موافق چنین توافقی است، اما ارزیابی روسها این است كه حداقل در مقطع فعلی این توافق باعث تضعیف نفوذ روسیه در قفقاز جنوبی نخواهد شد.
6ـ هرچند اسرائیل واكنشی به این توافق نشان نداده، اما بعید است با آن مخالفت كند. در سالهای گذشته روابط تنش‌زای ارمنستان با تركیه یكی از دلایل اجتناب اسرائیلی‌ها از نزدیكی به ارمنستان بوده و لذا انتظار می‌رود با بهبودی روابط تركیه با ارمنستان، روابط اسرائیل با ارمنستان نیز بهتر از گذشته شود. با توجه به اینكه لیبرمن، وزیر‌خارجه اسرائیل از یهودیان مهاجر از روسیه می‌باشد، علاقه ویژه‌ای به گسترش روابط اسرائیل با روسیه و خارج نزدیك آن دارد و از زمان حضور وی در وزارت خارجه، فعالیت‌های دیپلماتیك اسرائیل در این منطقه بصورت محسوسی افزایش یافته است. وی خواهان برقراری روابط استراتژیك با روسیه است.
7ـ با توجه به روابط نزدیك روسیه و تركیه، بعید است توافق حاضر باعث افزایش قابل توجه نفوذ امریكا در قفقاز جنوبی شود، اما با توجه به همراهی بیشتر ارمنستان با غرب، احتمال گشایش در مسأله قره‌باغ و ایفای نقش بیشتر از سوی اروپا در قالب گروه مینسك در آن وجود دارد.
8ـ پیامد بلندمدت نزدیكی ارمنستان و تركیه، تضعیف گروهها و جریان‌های پان تركیست در قفقاز و تركیه و داخل ایران خواهد بود و این به نفع ایران است. اما خطر رادیكال‌تر شدن برخی گروههای پان تركیست را هم نباید از نظر دور داشت.
پیامدهای نزدیكی تركیه و ارمنستان بر مسائل امنیتی قفقاز جنوبی
ایده حضور تركیه در قفقاز در شكلی متفاوت از زمان جنگ روسیه ـ گرجستان در تابستان 1387 تقویت شد. برآورد تركها این بود كه حضور تركیه در آسیای مركزی و قفقاز با تكیه بر اشتراكات تاریخی و زبانی و حمایت غیرمستقیم از گروههای پان تركیست مخالف ایران و روسیه به نوعی به بن‌بست رسیده و منجر به نتایج مطلوب نشده است، لذا تركیه باید رویكردی جدید در قالب سیاست خارجی حزب عدالت و توسعه (AKP) در این منطقه اتخاذ كند. این سیاست همانا تاكید بر صلح‌سازی، میانجی‌گری و حل اختلافات با همسایگان است، سیاستی كه طی چند سال گذشته در مورد ایران، سوریه و یونان اتخاذ شده و منجر به نتایج مثبت شده است. در این سیاست جدید، تركیه نه به عنوان رهبر تركهای جهان بلكه در قامت یك بازیگر چند منطقه‌ای وارث تمدن عثمانی وارد صحنه می‌شود و می‌كوشد نقش مثبتی در حل مناقشات منطقه‌ای ایفا كند. در این چارچوب بهبودی روابط با ارمنستان اهمیت ویژه‌ای دارد. تركیه توانست روابط خود با روسیه و ایران را بهبود ببخشد و اكنون نوبت آن است كه سیاست خارجی حزب AKP به رهبری داوود اوغلو كارآمدی خود را در مورد ارمنستان هم به آزمون بگذارد. اندیشه تركها در این مورد را می‌توان از طرح پیشنهادی تركیه برای حل بحران گرجستان در سال 2008 درك كرد، طرحی كه برمبنای آن تركیه به همراه روسیه و غرب و كشورهای منطقه قفقاز جنوبی، مناقشات ارضی و مرزی را حل می‌كنند. در این طرح اولیه نشانی از قایل شدن نقش جدی برای ایران وجود ندارد و معنای این حرف آن است كه براساس برآورد تركها، در قفقاز جنوبی روسیه است كه می‌تواند مانع ایفای نقش تركیه شود و نه ایران. لذا اولویت تركیه، لحاظ كردن منافع روسیه در هر نوع طرح و ابتكار عمل استراتژیك می‌باشد. بر این اساس تركیه در قفقاز جنوبی به حلقه اتصال محور غربی (تركیه ـ اروپا ـ آمریكا ـ گرجستان ـ آذربایجان) و محور شرقی (روسیه ـ ارمنستان و ایران) تبدیل شده و از این طریق زمینه‌های حل بحران قره‌باغ را فراهم می‌كند. اما هنوز معلوم نیست تركیه چه جایگاهی برای اسرائیل در این چشم‌انداز قایل است، با این حال دیپلمات‌های این كشور دریافته‌اند روسیه مثل گذشته با حضور اسرائیل در خارج نزدیك خود مخالف نیست. آنچه را گفتیم می‌توان در شكل زیر نشان داد.
آمریكا روسیه
اروپا محور غربی محور شرقی ایران
آذربایجان ارمنستان
گرجستان
تركیه
با توجه به نفوذ قابل توجه روسیه در ارمنستان و امضای 20 قرارداد به مبلغ 50میلیارد دلار میان تركیه و روسیه در جریان سفر اخیر پوتین به تركیه، به نظر می‌رسد روسیه موافقت ضمنی خود را با نزدیكی ارمنستان و تركیه اعلام كرده، ضمن اینكه می‌كوشد از این فرصت برای نزدیكی بیشتر به آذربایجان و اعمال فشار هرچه بیشتر بر گرجستان استفاده كند. الهام علی‌اوف، رئیس جمهور آذربایجان بلافاصله بعد از دیدار مقامات ارمنستان و تركیه در چند ماه گذشته به مسكو سفر و آمادگی خود را برای فروش گاز آذربایجان به روسیه اعلام كرد. تحولات اخیر در روابط روسیه با آمریكا و اروپا نیز می‌تواند موید این فرض باشد كه روسیه با غرب هم در این مورد معامله می‌كند تا سیاست خود مبنی بر به زانو در آوردن ساكاشویلی، رئیس جمهوری گرجستان، را عملی كند، زیرا می‌داند كه در مقطع فعلی مسایلی چون افغانستان و عراق و قره‌باغ برای غرب مهم‌تر از مسأله گرجستان است و اروپا و آمریكا نمی‌توانند بر سر گرجستان با روسیه وارد چالش جدی شوند. نتیجه آنكه روسیه در تحولات اخیر منافع خاص خود را دارد و هرگونه سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات مزبور باید با توجه به همین واقعیت تنظیم شود.از این زاویه حركت تركیه و ارمنستان را باید در یك چارچوب كلان‌تر تحلیل كرد كه در آن آمریكا، روسیه و اروپا هم دارای منافعی هستند و نوعی اجماع نظر نسبی در مورد لزوم حل اختلافات میان دو طرف و ایجاد فضای جدید در قفقاز جنوبی و برون رفتن از بن‌بست سیاسی فعلی در روابط تركیه ـ ارمنستان، روسیه ـ گرجستان و آذربایجان ـ ارمنستان وجود دارد. با توجه به آسیب‌پذیری‌های جدی استراتژیك و ژئواستراتژیك ارمنستان، این كشور به احتمال زیاد با این اجماع قدرت‌های بزرگ همراهی كرده و خواهد كوشید امتیازاتی دریافت كند.
اگر تحلیل فوق دقیق باشد سه بازنده اصلی روند جدید در حال ظهور در قفقاز جنوبی عبارتند از آذربایجان، گرجستان و، تاحدی كمتر، جمهوری اسلامی ایران. اما با توجه به روابط نزدیك‌تر آذربایجان و گرجستان با غرب و ضعیف بودن آنها، احتمال اینكه دو كشور مزبور مخالفت جدی با روند در حال ظهور داشته باشند خیلی زیاد نیست. اما بهرحال آذربایجان و گرجستان خواهند كوشید حداقل به صورت مقطعی و تاكتیكی بااین روند مخالفت كنند. كما اینكه رئیس جمهور آذربایجان در چند روز گذشته اعلام كرده ایران شریك اقتصادی مهمی برای جمهوری آذربایجان است.
تهدیدات و فرصت‌های فضای جدید قفقاز جنوبی برای جمهوری اسلامی ایران
مهم‌ترین تهدیدات احتمالی روند در حال شكل‌گیری در قفقاز جنوبی برای منافع جمهوری اسلامی ایران را می‌توان در موارد زیر خلاصه كرد:
1ـ نزدیكی بیشتر روسیه به غرب: با توجه به برچیده شدن سپر موشكی آمریكا در لهستان و چك و بازگشت ناتو به همكاری‌های نظامی با وروسیه و امضای پیمان جایگزین پیمان START1 میان آمریكا و روسیه به نظر می‌رسد با روی كار آمدن اوباما، روابط روسیه با غرب نزدیك‌تر از گذشته شده است و این می‌تواند حاوی تهدیداتی برای جمهوری اسلامی در مسایلی نظیر پرونده هسته‌ای، حضور ایران در قفقاز جنوبی و آسیای مركزی، حل اختلافات برسر منابع دریای خزر و حضور اسرائیل در نزدیكی مرزهای ایران در قفقاز و آسیای مركزی باشد. با این حال قضاوت در مورد اینكه روسیه به دنبال فاصله‌گرفتن جدی از ایران می‌باشد هنوز زود هنگام است و بعید است روسیه ایران را ناراضی كند.
2ـ احتمال حضور بیشتر اسرائیل در قفقاز جنوبی: روابط نزدیك ایران با روسیه و ارمنستان در سالهای گذشته مانعی در برابر حضور جدی اسرائیل در قفقاز بوده است. ضمن اینكه اسرائیل تمایل ندارد ارمنستان هم مثل اسرائیل با سوار شدن بر موضوع كشتار دسته جمعی ارامنه، سیاست خارجی خود را پیش برده و از اهمیت استفاده ابزاری اسرائیل از موضوع هولوكاست بكاهد. اسرائیل مایل به گسترش حضور خود در قفقاز و آسیای مركزی است و تحولات اخیر می‌تواند زمینه‌های حضور بیشتر آن را فراهم كند.
3ـ كاهش نقش ایران در معادلات منطقه‌ای: تركیه با نزدیكی به روسیه درصدد است جایگزین ایران در همكاری‌های استراتژیك در منطقه قفقاز جنوبی شود. روسیه هم بی‌میل نیست كه بخاطر رابطه با ایران هزینه زیادی نپردازد و با كشوری كار كند كه دوست نزدیك غرب است. ارمنستان هم ناگزیر باید از روسیه تبعیت كرده و حضور تركیه را در قفقاز جنوبی بپذیرد و بطور مشخص در مسأله قره‌باغ بیشتر از گذشته به تركیه نقش بدهد.
در كنار این سه تهدید عمده فرصت‌هایی نیز ممكن است برای جمهوری اسلامی ایران پیش بیاید كه اهم آنها عبارتند از:
1ـ تضعیف جریان‌های پان تركیست در منطقه: آذربایجان همواره از ابزار گروههای پان تركیست علیه ایران استفاده كرده و تركیه را برادر بزرگتر و ارمنستان را دشمن تاریخی خود خوانده است. اكنون برادر بزرگتر در حال حل اختلافات با دشمن تاریخی آذربایجان است و این مسأله گروههای پان تركیست را با معضل و معمای جدی مواجه كرده، گروههایی كه تصور نزدیكی تركیه به ارمنستان برای آنها بسیار دشوار است. تضعیف این گروهها غیرمستقیم باعث تضعیف گروههای پان تركیست و مخصوصاً جوانان دانشجوی پان تركیست در مناطق آذری‌نشین خواهد شد، خاصه اینكه این جریان‌ها تركیه را مهد پان تركیسم می‌داند. مانور تبلیغاتی ایران روی این موضوع گروههای پان تركیست را گیج‌تر خواهد كرد.
2ـ نزدیكی بیشتر آذربایجان به ایران: آذربایجان كه خود را در وضع بغرنجی می‌بیند چاره‌ای جز نزدیكی بیشتر به ایران و روسیه ندارد، حتی اگر به صورت مقطعی باشد. آذربایجان برای اعلام نارضایتی خود از این اقدام تركیه به ایران نزدیك‌تر خواهد شد و این نزدیكی باز هم بر سرخوردگی گروههای پان تركیست در جمهوری آذربایجان و ایران خواهد افزود و آنها را هر چه بیشتر سردرگم خواهد كرد و چه بسا نوعی سردرگمی هویتی هم ایجاد كند. اگر این فرض درست باشد تبلیغات منفی علیه ایران در رسانه‌های رسمی آذربایجان كمتر شده و آذربایجان ایران را متهم به دخالت در امور داخلی این كشور نخواهد كرد.
3ـ احتمال نزدیكی گرجستان به ایران: اگر روند مورد تحلیل تحقق پیدا كند ساكاشویلی هم خود را تنها حس كرده و تلاش خواهد كرد برای ایجاد موازنه به ایران نزدیك‌تر شود یا حداقل حمایت اروپا و آمریكا را جلب كند. روسیه به شدت از داخل و خارج بر ساكاشویلی فشار می‌آورد و ممكن است این فشارها منجر به تعدیل سیاست‌های ضدروسی ساكاشویلی در آینده شود.
پایان پیام.