سرویس آذربایجان/خبرگزاری آران
استاد عادل مولایی اردبیلی
منبع:فصلنامه نعیم
بسم الله الرحمن الرحیم
میهن عزیز و سراسرعزت و افتخار ما ایران بزرگ اسلامی در طول تاریخ گذشته خود در اثر طمع و تجاوز و چپاول دشمنان و یا ضعف و نابخردی حاکمان و عوامل دیگر مورد تاخ و تاز و تقطیع و تجزیه قرار گرفته و بخشهای مهمی از پیکره آن جدا شده است که هر کدام آنها یاد آور خاطراتی تلخ وحوادثی ناگوار و تجربه هائی دهشتبارمی باشد و داغی جانگداز بردل ایران و ایرانی نهاده است در میان سرزمینهائی که به جفای دشمن و برخی دوستان نابخرد از ایران بزرگ جدا گشته شاید هیچکدام به اندازه جدایی منطقه قفقاز اندوه بار نبوده است اندوهی که از سالهای 1228قمری (عهدنامه گلستان) تا1243قمری (عهدنامه ترکمن چای )تاکنون همچنان رنج ودرد جانسوز آن از دل ومذاقها نرفته وهر گاه خاطره آن در هر ایرانی وطن دوست وآگاه زنده می شود او را به غم و افسوس وا می دارد منطقه قفقاز که در شمال غرب ایران واقع است ودر حال حاضر مشتمل برکشورهای جمهوری آذربایجان وجمهوری ارمنستان و جمهوری گرجستان وجمهوری خود مختار نخجوان وداغستان می باشد یکی از مناطق استراتژیک و از لحاظ جغرافیائی وسیاسی و فرهنگی از مهمترین مناطق قاره آسیا است و با کشور روسیه در شمال و دریای خزر درشرق وکشورهای ترکیه ویونان ودریای سیاه در غرب و جمهوری اسلامی ایران در جنوب که قفقازاز آن پیکره جدا شده است همسایه می باشد این منطقه از جهات مختلف دارای اهمیت فوق العاده بوده وبه لحاظ این اهمیت نیز در طول تاریخ مورد تاخ و تاز و تجاوز و جولان کشور های روسیه و ترکیه و روم شرقی بوده است که مجال بحث وگفتگودر این باره در حوصله این مقال نیست 0آنچه در این نوشتار مختصر اشاره ای گذرا بدان می گردد سابقه دینی وارتباط آن با دارالارشاد اردبیل است، بر اساس گزارشات قطعی تاریخی وشواهد موجود، مردمان قفقاز بویژه قسمت شرقی آن در بخشی که اکنون کشور جمهوری آذربایجان خوانده می شود قبل از اسلام همان دین وآئینی راداشته اند که ایرانیان داشته اندو به همان زبانی تکلم می کرده اند که ایرانیان تکلم می کرده اند وجود آتشکده های مختلف از جمله آتشکده « سوراخانی» که تاقرن نوزدهم میلادی آتش آن فروزان بوده و اکنون نیز بنای آن موجود است سندی غیر قابل انکار براین مطلب است. باورود اسلام در قرن هفتم میلادی به کشور پهناور ایران وآغوش گشادن ایرانیان براین دین مقدس الهی بخشهای وسیعی از منطقه قفقاز نیز به دین اسلام گرویدو روز به روز پایه های اعتقادی و فرهنگی آن گسترش یافت. به همان علل وعواملی که محبت وولایت امام علی علیه السلام وخاندانش در دل ایرانیان جای گرفت مردمان قفقاز نیز بعنوان بخشی از ایران بزرگ دل در گرو این عشق ومحبت سپردند وسرانجام نهضت وحکومت صفوی در قرن دهم هجری قمری والبته زمینه های فکری وفرهنگی آن چند سال قبل از حاکمیت ظاهری حکومت شیعی، کار رایکسره کرد وبخش عمده قفقاز به ویژه آران وشیروان ودربندو داغستان وگنجنه ولنکران ونخجوان ودیگر مناطق آن با اکثریتی قریب به اتفاق جزء مناطق شیعه نشین شمرده شدند.تفلیس مرکز گرجستان از صده های نخستین اسلامی خواستگاه راویان احادیث اهل بیت پیامبر صلوات الله علیهم شد محدثانی همچون ابومحمد حسن تفلیسی از اصحاب امام رضاعلیه السلام، عبدالله بن لطیف تفلیسی از بعضی از اصحاب امام صادق علیه السلام روایت کرده ، حسین بن بیان تفلیسی که به مداینی نیز مشهور است، ابوالقاسم تفلیسی، موسی بن زنجویه تفلیسی، عبدالله بن محمد تفلیسی وحسین بن علی علوی وبسیاری دیگر که در کتب تاریخ ورجال وتراجم وانساب از آنان یاد شده است .نهایتا تفلیس با همه فراز وفرودی که به خود دیده در دویست سال اخیر مرکز اداره روحانیت مسلمانان قفقاز گردیده وشیخ الاسلام قفقاز که در گذشته یک روحانی برجسته شیعی بوده در آنجا استقرار یافت گرچه بعدها این مرکز دینی به شهرباکو انتقال یافت واکنون نیزدرآن شهردایراست، شهر ایروان مرکز ارمنستان نیز به شهری مسلمان وعمدتا شیعه نشین تبدیل شد وعلماء وخاندانهای برزگ علمی در آنجا نشو ونما کردند وچونان آفتابی برتارک جهان تشیع درخشیدند بزرگانی چون آیت الله سید علی ایروانی وآیت الله میرزا عبدالکریم ایروانی وآیت الله مولی محمد فاضل ایروانی ودهها تن دیگر وخاندان علمی آنان که تاکنون جهان اسلام از وجودو حضور آنان بهره منداست، و اما داستان منطقه آران یاهمان جمهوری آذربایجان و بزرگان علمی ومعنوی آن قصه ای پرغصه است که باز گویی آن مجالی وسیع می طلبد، قصه ای خونین که دلها را اندوهگین وارواح را آزرده وحنین وسینه را مالامال درد وغمگین می سازد.علماء وروحانیان وطالبان علوم ومعارف اسلامی پس از جدائی قفقاز از ایران، زجرها کشیدند وشکنجه ها دیدند.
و اما داستان منطقه آران یاهمان جمهوری آذربایجان وبزرگان علمی و معنوی آن قصه ای پرغصه است که باز گویی آن مجالی وسیع می طلبد، قصه ای خونین که دلها را اندوهگین و ارواح را آزرده وحنین وسینه را مالامال درد وغمگین می سازد. علماء و روحانیان وطالبان علوم و معارف اسلامی پس از جدائی قفقاز از ایران، زجرها کشیدند و شکنجه ها دیدند و قتل و تبعید واسارت را بجان خریدند صدها وبلکه هزاران تن در طول دویست سال علی الخصوص پس از حاکمیت کمونیستها درسال 1918 به بعد سر نوشتشان با مظلومیت ودرد ورنج هم آغوش شد وچه صعوبتها ومشقت ها وتهمت ها در راه خدا متحمل شدند،
باکو و قصبات و روستاهای متدین اطراف آن لنکران وشهرها وروستاهای آن گنجه ودر بندو داغستان شاماخی وشکی وشوشی و بردع وقره باغ و نخجوان واردوباد ودیگر نقاط وشهرهای آن خواستگاه عالمان بزرگ وروحانیان برجسته که با نبوغ واستعداد وهمت والای خود در میان خفقان تزاری واستبداد بلشویکی به تحصیل علوم ومعارف اسلامی همت گماردند ودراین راه از بذل جان ومال وهمه هستی خود دریغ نورزیدند
دارالارشاد اردبیل وحوزه علمیه آن از دیر باز مرکز توجه ومراجعه مردمان قفقاز بوده است0 ارادت ومودت ویژه اردبیلیان ازصده های نخستین به اهل بیت عصمت وطهارت -علیهم السلام -که این شهررا شهری ولایت مدار ساخته،به ویژه، حضور حضرت شیخ سید صفی الدین اسحاق اردبیلی شاگرد برجسته شیخ زاهد گیلانی واجداد واولاد وی در طول چند قرن قبل وبعداز آن در اردبیل وجود علمای صالح وبرخوردار از عظمت علمی ومعنوی ووعاظ وذاکران ومداحان برجسته حسینی،شرائط جغرافیایی وامکان ارتباط بهتر وسریعتر بلحاط داشتن راه های مواصلاتی وعواملی دیگر موجب گردید که دارالارشاد اردبیل بعنوان دروازه ی منطقه ی قفقاز بخصوص آران- یعنی همان جمهوری آذربایجان- ودربند وداغستان محسوب شود وعلاوه برتعاملات اقتصادی، تاثیر وتاثرات فرهنگی علی الخصوص دینی را به دنبال داشته باشد شهر باکو- مرکز منطقه آران- هموراه مشتاق وپذیرای وعاظ نامی اردبیل بوده است ملا غلامعلی آلاپلاز اوغلی وحاج میرصالح تاج الذاکرین (ایشان غیراز آیت الله حاج میر صالح آقا مجتهد می باشند)و ملا عبداللطیف مجدالواعظین وبسیاری دیگر از جمله واعظان فاضل ودانشمندی بوده اند که در مناسبتهای مختلف دینی در شهربادکوبه ودیگر شهرهای قفقاز به وعظ وارشاد پرداخته اند
از گذشته درخشان حوزه ی علمیه اردبیل که بگذریم در قرن سیزدهم ونیمه اول قرن چهاردهم هجری قمری علی رغم بی مهری هائی که در خصوص اردبیل از سوی حکام نابخرد وناتوان قاجار ومنفور پهلوی به این شهر مقدس گردید وجود سه مدرسه علمیه ملاابراهیم وصالحیه وآقا میرزا علی اکبر وحضور عالمان ومجتهدان با عظمتی همچون حضرات آیات ملا ابراهیم اردبیلی ( م 1307ق ) میرزا محسن مجتهد اردبیلی ( م 1294ق ) حاج میرصالح آقا مجتهد (م 1319ق) میرزا محمدعلی اردبیلی(م1328ق) ملا عبدالظاهر اردبیلی( م1332ق) سید مرتضی خلخالی(م1317) میرزا یوسف مجتهد اردبیلی (م 1339ق) میرزا عبدالله مجتهد اردبیلی (م1334ق) حاج سید احمد مرتضوی ( م1353ق) آقا میرمحی الدین یونسی (م1355ق) میرزا ابراهیم انواری (م1332ق) میرزا ابوالفضل فضلی (م 1341ق )وبسیاری دیگرموجب گردید حوزه ی علمیه ی نسبتا گرمی را در این مقطع زمانی در دارالارشاد اردبیل شاهد باشیم واین امر ودیگر عوامل یاد شده باشد باعث شد گام نخست هجرت الی الله وسیربسوی کسب علم ومعرفت طلاب بااستعداد علوم دینی منطقه قفقاز از دارالارشاد اردبیل شروع گردد وحوزه ی علمیه ی اردبیل بعنوان اولین مرکز دینی مورد توجه طالبان علوم اسلامی آن منطقه واقع شود از اولین عالمان برجسته وبزرگی که در قرن سیزدهم هجری قمری تحصیلات خود را از اردبیل شروع کرده فقیه واصولی نامدار آیت الله میرزا عبدالکریم ایروانی (1220- 1294ق ) را می توان نام برد0 وی استاد میرزا محمد تنکانی (م 1302) صاحب قصص العلماء وآیت الله میرزا محسن مجتهد اردبیلی ( م1294ق) است وصاحب کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء درذیل شمازه 69 نجم ثالث خود صحفه 437 داستانی ازدوران تحصیل ایشان دراردبیل رانقل نموده است 0
دیگر از علماء و روحانیان قفقازی که در حوزه علمیه اردبیل تحصیل نموده اند می توان حضرات آیات وحجج اسلام آقا میرباقر آقازاده مجتهد سالیانی ( شهادت سال 1360ق) آقا شیخ حسین فاطمائی بادکوبه ای ( م1363ق) شیخ ابراهیم خلیل بلگهی بادکوبه ای (م1359ق) آخوند شیخ اباصلت بادکوبه ای (م1325ق) شیخ اسدالله سیف الدینی لنکرانی (م1375ق) شیخ حسن حاتمی لنکرانی (م1361ق) میرزا عبدالحسین واعظی لنکرانی (م 1386ق) شیخ بشیر ارکوانی لنکرانی ( م1386ق) شیخ اسحاق آستارایی قفقازی (م1391ق) شیخ فاضل موحد قفقازی والد معظم مرجع تقلید فقیدجهان تشیع حضرت آیت الله شیخ محمد فاضل لنکرانی قدس سره ( م 1392ق) میرزا جعفر قلی سراخانی بادکوبه ای (م 1349ق) شیخ الاسلام حاج علی آقا سلیمانزاده بادکوبه ای (م1395ق) شیخ علی بنده بابائی (م1403ق) شیخ صدرالدین صمدی لنکرانی ( م1407ق) شیخ یونس فرجی لنکرانی (م1408ق) آخوند شیخ فرج الله پیشنماز زاده گنجوی(م1370ق) سید محمد لنکرانی (م1353ق) آخوند ملامظفرلنکرانی (م13790ق) شیخ قدرت الله لنکرانی (م1379ق) شیخ عبدالرزاق لنکرانی (م1382ق) میرزا محمد لنکرانی (م1359ق) شیخ عبدالحسین بهبودی لنکرانی (1426ق) وبسیاری دیگر را نام برد که در این مختصر به همین مقدار اکتفا می گردد بعضی از علماء وروحانیان قفقازی در حوزه ی اردبیل تا سمت استادی پیش رفته ودر کنار دیگر اساتید فاضل به تدریس وتربیت طلاب علوم دینی اقدام نمونده اند که از جمله آنان بنا به نقل مرحوم عالم ربانی حضرت حجه الاسلام والمسلمین حاج شیخ عبدالرحیم جعفری قدس سره آخوند ملا علی قره باغی می باشد وی که از اهالی « قره باغ » قفقاز ( جمهوری آذربایجان فعلی ) بوده در مدرسه صالحیه مسند تدریس داشته واستاد جعفری به همراه برادرش شیخ محمد وپسر عمو هایش نزد وی تلمذ کرده اند استاد جعفری می فرمود چند سال بعد در جریان گرفتاریهای پس از انقلاب کمونیستی روسیه ایشان به ناچار به قره باغ باز گشت که بعد ها شنیدیم در آنجا به شهادت رسیده است،
ارتباط تنگاتنگ منطقه قفقاز بویژه آرا ن وشیروان ( جمهوری آذربایجان فعلی ) با اردبیل تنها محدود به حضور طلاب علوم دینی در حوزه ی علمیه ی دارالارشاد نیست بلکه ارتباط علماء اعلام و فقهاء عظام اردبیل واین منطقه نیز تازمان کشیده شدن دیوار آهنین وقطع رابطه بطورکامل توسط رژیم الحادی شوروی سابق برقرار بوده که طرح این بحث به مجالی وسیع نیازمند است لکن...