سرویس روسیه/خبرگزاری آران
خبرگزاری آران / سرویس آذربایجان :
نویسنده: رضا حجت شمامی(ایراس)
فروپاشی شوروی افزون بر عرصة داخلی روسیه، اسباب تحولات قابل ملاحظه در سیاست خارجی این كشور بود و سمت‌‌گیری‌های مسكو در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را به نحو محسوسی تغییر داد. در این میان، خاورمیانه یكی از حوزه‌های منطقه‌ای بوده كه روسیه رویكرد متفاوتی را نسبت به دورة شوروی در قبال آن در دستور قرار داده كه از این جمله می‌توان به روابط مسكو با تل‌آویو اشاره كرد. هرچند شوروی روابط گسترده‌ای با اسرائیل نداشت و حتی در برخی مقاطع در حمایت از اعراب در برابر این كشور قرار گرفت، اما روسیة پساشوروی تعامل وسیعی را با این كشور برقرار كرده به نحوی كه پوتین در دیدار چندی پیش خود با آویگدور لیبرمن، از اسرائیل به عنوان شریك اولویت‌دار روسیه در منطقة خاورمیانه یاد كرد. این روابط در دو سال اخیر به نحو فشرده‌تری از سوی طرفین دنبال شده كه سفرهای متعدد مقامات تل‌آویوو به مسكو از جمله شیمون پرز، رئیس‌جمهور، آویگدور لیبرمن، وزیر خارجه و سفر اخیر بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل به روسیه نمود مشهودی از این مسئله است.
مقدمه
فروپاشی قابل پیش‌بینی شوروی، پراكندگی شدیدی را در جهت‌گیری و رویكردهای سیاسی در حوزه داخلی و خارجی روسیه به جا گذاشت. به گونه‌ای كه از ابتدای دهه 1990 تا كنون سه رویكرد كاملا متفاوت در این كشور به آزمایش گذاشته شده است. گروه اول با پذیرش تئوری و روش سیاسی لیبرال دموكراسی به آمریكا و اروپا نزدیك شد كه تا نیمه اول 90 دوام آورد. اما ضعف های كلان این رویكرد كه به «یوروآتلانتیكی غرب گرایانه» معروف است، باعث رویگردانی سیاست مردان روسی از آن شد.
در مرحله بعدی روس ها با پلی به گذشته آرزوهای دوران شوروی را در ذهن خود مرور كرده و در نیمه دوم دهه 90 سیاست بازگشت به شرق را برگزیدند تا دست كم اقتدار پیشین خود را در حوزه اوراسیا بازآفرینی كنند. «یوگنی پریماكوف» از افسران «ك.گ.ب» در دوران شوروی در دوره نخست وزیری خود رویكرد اوراسیاگرایی را با تعبیر «ژئوپولتیك چندقطبی» به اجرا گذاشت. اما این رویكرد نیز نتوانست تداوم یابد تا تبدیل به گفتمان سیاسی روسیه شود. بنابراین روسیه هزاره سوم، راه دیگری را برگزید كه واقع گرایی و عمل گرایی نام گرفت. ولادیمیر پوتین طراح و مجری این رویكرد است كه حیثیت سیاسی تاریخ روسیه و بازگشت اقتدار در عصر پساكمونیسم را در این رویكرد جستجو می كند.
روسیه در این رویكرد تعریف خود را از نظام بین‌الملل تغییر داده و خواست خود را به عنوان قدرت بزرگ و تاثیرگذار جهانی معرفی می كند تا هم شرق را داشته باشد و هم غرب را از دست ندهد. روسیه در این رویكرد هم با چین پیمان شانگهای می بندد و هم با آمریكا بر سر میز مذاكرات صلح خاورمیانه می نشیند. برای توسعه قدرت خود به نسبه همان نگاه را به شرق آسیا دارد كه در آمریكای جنوبی دنبال می كند. در خاورمیانه به همان اندازه كه بتواند كرملین را با كاخ سفید روبرو كند به همان اندازه می تواند قدرت چانه زنی روس ها را افزایش دهد.
بنابراین در كنار رفاقت نیم بند با آمریكا رقابت با آن را در دستور كار خود قرار می دهد. نباید فراموش شود كه روسیه هیچگاه به آمریكا اعتماد نخواهد كرد. یكی از دلایلش این است كه تاریخ مخاطره آمیزی با این دشمن دیروز و رقیب اصلی امروز دارد. این رقابت و حتی تنش در بسیاری از موارد خود را در كشورهای CIS، اروپا، آمریكای جنوبی، آسیا و بخصوص خاورمیانه نشان می دهد. مسكو بسیار علاقه مند است بار دیگر به خاورمیانه كه نقطه كانونی و البته تنش زای آن مسائل فلسطین و اسراییل است، برگردد. این بازگشت مسكو را با رویكرد خاورمیانه‌ای واشنگتن مواجه خواهد كرد. از این رو روسیه نیازمند یك بازی متفاوت و محتاطانه است كه در این بخش سعی می شود به آن پرداخته شود.
روسیه و خاورمیانه
روسیه پساكمونیسم به تبع سه رویكردی (غرب گرایی، شرق گرایی و عمل گرایی)(1) كه انتخاب كرد سه گونه بازی را در حوزه خاورمیانه به نمایش گذاشت. در رویكرد اول به علت غرب گرا بودن اكثر دولت مردان تاثیر گذار همان سیاست‌هایی را دنبال كردند كه غرب در پیش گرفته بود. اگر چه بین روسیه و اسراییل كش و قوس‌هایی را می توان در این دوره دید اما عموما جهت گیری روسیه به سمت بهبود و گسترش روابط با آمریكا بود. با وجود اینكه خاورمیانه برای باریس یلتسین، رئیس جمهور وقت روسیه در اولویت قرار نداشت اما یك چشمش همیشه به تحولات خاورمیانه و مسائل اسراییل و فلسطین بود.
از سال 1996 كه یوگنی پریماكف، شرق شناس معتقد به سیاست چرخش به شرق بر كرسی ریاست دیپلماسی روسیه نشست اوضاع فرق كرد و روابط بیشتر به سمت چین، هند و ... گرایش پیدا كرد.(2) نوع رابطه روسیه با اسراییل در این دوره كه تا زمان روی كار آمدن ولادیمیر پوتین طول كشید، تا حدودی می تواند موازی با دوران جنگ سرد تعریف شود. اما شرایط در دوران پوتین نسبت به هر دو دوره متفاوت بود زیرا با نگاهی كه او به صورت بندی نظام بین‌الملل و وضعیت خاورمیانه داشت، روسیه می بایست واقعی تر، هوشمندانه تر و محتاط تر عمل می كرد تا كشورش را بار دیگر به عنوان یك قدرت جهانی معرفی كند. بنابراین شایسته است روابط بین روسیه، اسراییل و فلسطین در سطوح دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی مورد بررسی قرار گیرد.
روسیه – اسراییل روابط دو جانبه
روسیه به دلایل مختلف علاقه مند است كه با اسراییل روابط حسنه داشته باشد. در حال حاضر روابط بین دو كشور در سطح سفیر است یعنی در بالاترین سطح ممكن. حتی روسیه در شهر حیفا كنسولگری دارد. در چند ماه اخیر شیمون پرز، رئیس جمهور و بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسراییل به مسكو سفر كرده و در خصوص تحولات بین‌المللی و بخصوص منطقه‌ای با یكدیگر به گفت و گو و تعامل پرداخته اند. «مارك كاتس»، كارشناس مسائل بین‌الملل در مقاله «Middle East Strategy at Harvard» دلایل متعددی را برای روابط دوستانه روسیه و اسراییل بر شمرده است كه می توان از عناوین زیر نام برد:
رشد تجارت دوجانبه میان روسیه و اسرائیل، کمک نیروهای امنیتی اسرائیل به روسیه در مبارزه با مخالفان مسلمان در داخل این کشور و همچنین تکنولوژی اسرائیل، امکانات فروش سلاح های روسیه به کشورهای دیگر به خصوص هندوستان را افزایش می دهد. وی معتقد است كه اسرائیل دارای یکی از منابع پیشرفته تکنولوژی نظامی است، که روسیه نیز به این منابع نیازمند است. زیرا در تولید این نوع منابع مشکلاتی دارد و نمی تواند آن را از کشورهای غربی دیگر بدست آورد.(4)
در آوریل 2009 نیز بر اساس توافق طرفین تل آویو متعهد شد تا هواپیمای بدون خلبان به مسكو تحویل دهد. طبق این قرارداد روسیه از اسرائیل 10 هواپیمای بدون خلبان به هزینه 50 میلیون دلار خریده است. كه در نظر تعداد آنها را به 50 فروند برساند. این تكنولوژی می تواند روسیه را در اهداف اطلاعاتی (جاسوسی) بخصوص در مرزهایش كمك كند.(5)
حتی به اعتقاد بسیاری از تحلیل گران، لابی‌های اسراییل در روسیه باعث شده اند كه‌این كشور سامانه موشكی اس 300 را به‌ایران تحویل ندهد. ضمانت اجرایی آن را نیز فروش هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه قرار داده است. در واقع روسیه به اسراییل پیام داده است كه در صورتی از حمایت سیستم های دفاعی و موشكی ایران دست بر می دارد كه تل آویو هواپیماه‌های بیشتری در اختیارش بگذارد.(6) در زمینه فرهنگی نیز می توان به‌این مسئله اشاره كرد كه بیش از یک میلیون روسی تبار در اسرائیل زندگی می کنند. حتی پنج وزیر كابینه نتانیاهو از جمله وزیر امور خارجه آن «آویگدور لیبرمن» روس تبار هستند كه این مساله تاثیر زیادی بر روابط سیاسی و فرهنگی آنها خواهد داشت.
البته روابط بین این دو همیشه مسیر همواری را طی نمی كند. مسكو در برخی موارد سیاست های اسراییل درباره فلسطین را علنا به انتقاد می گیرد. وزارت امور خارجه روسیه در آبان ماه سال جاری روند رو به رشد شهرك سازی‌ها را مورد انتقاد قرار داد و تاكید كرد كه مسکو امیدوارست دولت اسراییل در برنامه‌های خود در خصوص شهرک سازی در بخش شرقی بیت‌المقدس تجدید نظر کند که هم باعث نگرانی عمیق روسیه شده و هم برای روند حل مناقشه خاورمیانه غیر قابل قبول است. در بیانیه وزارت امور خارجه روسیه آمده است مسکو از اخبار رسیده در این زمینه بسیار نگران شده است. در كنار این موضوع پیشنهاد فروش تسلیحات به فلسطین می تواند بر روابط روسیه و اسراییل تاثیر منفی بگذارد.
روسیه – فلسطین؛ بازی با برگی دیگر
اگر چه روسیه رابطه خوبی با اسراییل ایجاد كرده است اما رویكرد پراگماتیستی آن اجازه نمی‌دهد كه تمامی تخم مرغ هایش را در سبد تل آویو بگذارد و در مناقشات بین اسراییل و فلسطین از پتانسیل ارزشمندی كه در فلسطین وجود دارد عبور كند. استفاده از كارت فلسطین این موقعیت را به روسیه می دهد تا در موارد لازم در برابر چرخش های گاه و ناگاه اسراییل توانایی بازی خود را بالا ببرد و از فلسطین چماقی برای اسراییل بسازد. روس ها عموما شطرنج‌بازان قهاری هستند بنابراین از اهمیت مهره‌ها باخبر هستند.
روسیه در حال حاضر درباره مسائل داخلی فلسطین رفتار دوسویه‌ای دارد. تنها به‌این دلیل كه اداره فلسطین در این موقعیت بین دو گروه تشكیلات خودگردان (محمود عباس در كرانه باختری) و جنبش حماس (اسماعیل هنیه در نوار غزه) تقسیم شده است. اما روسیه رابطه خود را به نسبه با هر دو حفظ كرده است. از یك سو با حماس روابط دیپلماتیك برقرار می كند و برخلاف آمریكا، اسراییل و اتحادیه اروپا آن را گروهی تروریست نمی داند و از سویی دیگر با تشكیلات خودگردان روابط تسلیحاتی برقرار می كند. البته موضع روسیه بر وحدت گروه‌های فلسطینی و بویژه جنبش های حماس و فتح به عنوان دو نیروی سیاسی عمده فلسطین استوار است. مسکو خواهان حضور مشترک این دو جنبش در روند صلح خاورمیانه است تا از این طریق مسیر برای ایجاد حکومت مستقل فلسطین هموار شود، رفتاری كه چندان خوش آیند اسراییل نیست.
حتی قبل از سفر محمود عباس به روسیه و ملاقات با دیمتری مدویدیف، قرار بود خالد مشعل، رهبر سیاسی جنبش حماس به‌این كشور سفر كند اما این سفر به آینده موكول شده است. این رفت و آمد دیپلماتیك سبب شد تا بنیامین نتانیاهو بار دیگر خود را برای سفر به روسیه كه در حال تبدیل شدن به مهره‌ای تاثیرگذار در مناقشه خاورمیانه است، آماده كند. او در این سفر با "دمیتری مدویدیف" رییس جمهور روسیه دیدار و گفتگو كرد و طرفین تعامل دوجانبه و منطقه‌ای را با یكدیگر مورد بحث قرار دادند. منابع خبری روسیه پیش از این به نقل از میخاییل مارگی‌لوف، رییس کمیسیون امور بین‌الملل شورای فدراسیون اعلام كرده بودند كه نتانیاهو روز پانزدهم فوریه با دمیتری مدویدیف، رئیس جمهور روسیه دیدار و گفتگو می‌كند. طبق برنامه‌ریزی‌ها این سفر در این موعد برگزار و طرفین تعاملات دوجانبه و منطقه‌ای را با یكدیگر مورد بحث قرار دادند.(7)
روسیه – اسراییل، جدال منطقه‌ای
به تقریب می توان گفت كه اولویت های سیاست خارجی روسیه كشورهای CIS، اتحادیه اروپا، خاورمیانه و كشورهای اسلامی، شرق آسیا، آمریكای جنوبی، آفریقا و ... است كه در تك تك آنها با آمریكا در حال رقابت است. اسراییل به عنوان متحد استراتژیك ایالات متحده از این موضوع بهره كافی را می برد تا نفوذ خود را در كشورهای مختلف به خصوص آسیای مركزی و قفقاز بالا ببرد. دكترین «اتحاد پیرامونی» (Peripheral Alliance) بن گورین (اولین نخست وزیر اسراییل) سیاست مردان اسراییلی را متقاعد كرده است كه حوزه نفوذ و ارتباط خود را در كشورهای پیرامون منطقه تقویت كنند. این دكترین امروز روسیه را با چالش مواجه كرده است زیرا اسراییل با توان تكنولوژیكی، نظامی و مالی خود هر روز گستره نفوذش را در قفقاز و آسیای مركزی افزایش می دهد.
به راحتی می توان ردپای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و بخصوص نظامی اسراییل را در كشورهای «CIS» دنبال كرد كه نشان می دهد اسراییل برای منطقه آسیای مركزی و قفقاز برنامه دارد. این مسئله را می توان در نوع ارتباط نظامی تسلیحاتی با گرجستان مشاهده كرد. فروش اسلحه به گرجستان از هفت سال پیش و از زمانی آغاز شد كه شماری از یهودیان گرجی به اسرائیل مهاجرت و بعد از آن شركت های اسرائیلی در ساختار نظامی و سیاسی این كشور نفوذ كردند. حتی گرجستان هواپیماهای بدون خلبان هرمس 450 از رژیم صهیونیستی دریافت كرده است.(8) این هواپیماها كه برای مقاصد اطلاعاتی به كار می روند، می توانند به مدت بیش از بیست ساعت مداوم در هوا پرواز كنند. سرعت پرواز این هواپیماها 170 كیلومتر در ساعت است و می توانند دستگاه‌های فیلمبرداری و ارتباطی با وزن 150 كیلوگرم را با خود حمل كند.
رابطه نظامی، اطلاعاتی، اقتصادی، فرهنگی و ... اسراییل با آذربایجان نیز قابل تامل است. این رابطه را می توان در چارچوب «مجمع جهانی اسرائیل ـ آذربایجان» نیز تحلیل كرد. در سال جاری آذربایجان به همراه اسرائیل ماهواره‌ای اطلاعاتی به فضا پرتاب كرد كه ریانوواستی كه متعلق به وزارت خارجه روسیه است با عنوان «ماهواره جاسوسی» از آن یاد كرد.
در زمینه اقتصادی نیز "پینهاس آویوی" معاون دبیرکل وزارت امورخارجه اسراییل، که ماه گذشته به باکو سفر کرده بود، با اشاره به حجم تجارت 4 میلیارد دلاری رژیم اسراییل و جمهوری آذربایجان این میزان تجارت را برای آنچه که بازرگانی میان دو کشور کوچک توصیف کرده بسیار عالی و قانع کننده دانست.(9) طراحی تاسیس سفارت خانه‌های اسراییلی در كشورهای آسیای مركزی مثل تركمنستان، تلاش برای بالا بردن سطح روابط با كشورهایی همچون قزاقستان و دیگر كشورهای آسیای مركزی نگرانی روسیه را سبب شده است.
در كل به نظر می رسد نوع نفوذ اسراییل در مرزهای جنوبی روسیه بیشتر چالش برانگیز بوده است از این رو روسیه نیز از برگ كمك های نظامی به كشورهای اسلامی بخصوص آنهایی با اسراییل زاویه دارند، استفاده می كند. روسیه حتی از فروش موشك های اس 400 به عربستان سعودی سخن به میان آورده است.(10) اگر چه سعودی‌ها دشمن درجه یك اسراییل به شمار نمی روند اما دارا بودن چنین سامانه‌ای در منطقه می تواند معادلات منطقه‌ای و توازن نظامی در بین كشورها را تكان بدهد. گسترش روابط دفاعی – نظامی روسیه با سوریه نیز می تواند برای اسراییل چالش ساز باشد.
"الكسی فدرور "، رئیس شركت "هواپیما متحد" شهریور سال جاری در مصاحبه با روزنامه روسی "كامرسانت " گفت كه چند سال پیش دو توافق بین طرف روسی و سوری امضا شده است كه یكی از توافق‌ها برای فروش جنگنده "میگ-29 " و دیگری برای فروش جنگنده میگ-31 بوده است. میگ -31 سلاحی که از نظر اسراییل و برخی از کشورهای غربی تهدیدی برای امنیت در منطقه محسوب می شود. بازگشت دوباره روسیه به عراق و بستن قرارداد نفتی 30 میلیارد دلاری با هدف توسعه میدان نفتی عراق نشان از آن دارد كه روسیه نه تنها به دنبال گسترش نفوذ خود در خاورمیانه است بلكه در حال انجام دوئل سیاسی با رقبای خود است.
روسیه – اسراییل؛ بازی در سطح بین‌الملل
تعامل و تقابل روسیه و اسراییل در سطح بین‌الملل بیشتر در قالب الگوی رفتار آمریكا و روسیه گنجانده می شود. اسراییل عموما رفتارهای بین‌المللی آمریكا را می پسندد و در كنار آن بهره‌های لازم را می برد. این در حالی است كه روسیه در سطح بین‌الملل سیاست های آمریكا را دنبال نمی كند و حتی در بسیاری از موارد در تضاد با آمریكا به دنبال تامین منافع خود با رویكرد واقع گرایانه است.
نتیجه‌گیری
روسیه پساكمونیسم با پشت سر گذاشتن دو رویكرد غرب و شرق گرایانه در سال های پایانی قرن بیستم، رفتار سیاسی خود را در آغاز هزاره سوم به سمت پوتینیسم و عمل گرایی سوق داد كه درباره خاورمیانه به سمت بازی با تمامی مهره‌ها پیش رفت. روسیه در این برهه با اسرائیل در روابط دوجانبه به شكل دوستانه و متوازن پیش رفته است. اما به نظر می آید در دو حوزه منطقه‌ای و بین‌المللی با تل آویو با چالش روبرو است. در خصوص فلسطین نیز سعی می كند از حداكثر پتانسیل آن بهره برده و با ایجاد رابطه با گروه‌های مختلف و متضاد فلسطینی (فتح و حماس) قدرت چانه زنی خود را بالا ببرد.
منابع
1. علی باقر نعمتی زرگران، جایگاه جمهوری اسلامی ایران در سیاست خارجی روسیه، روابط ایران و روسیه، به كوشش مهدی سنایی و جهانگیر كرمی، انتشارات ایراس، 1387، ص 288
2. همان
3. مارك كاتس، با در نظر گرفتن منافع اسرائیل، روسیه از فروختن S-300 به ایران خودداری خواهد کرد، خبرگزاری ترند نیوز، 21 آگوست 2009
http://fa.trend.az/news/world/iran/1525945.html
4. همان
5. همان
6. Russia wants more Israeli unmanned aerial vehicles,
http://theasiandefence.blogspot.com9,DECEMBER,2009 http://theasiandefence.blogspot.com/2009/12/russia-wants-more-israeli-unmanned.html
7. محمود عباس به روسیه سفر می کند، خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، 3 بهمن 1388
http://www.irna.ir/View/FullStory/?NewsId=913361
8. حسن – عبدالحلیم، رد پای اسراییل در بحران گرجستان، باشگاه اندیشه، 28 مرداد 1387
http://www.bashgah.net/pages-24078.html
9. رد پای اسراییل در آذربایجان، پایگاه تحلیلی خبری صراط، 5 بهمن 1388
http://www.seratnews.ir/fa/pages/?cid=1393
10. عربستان سعودی آماده خرید اس-400 از روسیه است، ترند نیوز، 1 اكتبر، 2009
http://fa.trend.az/regions/met/arabicr/1550961.html
11. منابع رسمی روسیه فروش جنگنده به سوریه را تأیید كردند، خبرگزاری فارس، 12 شهریور 1388
http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=8806120313