سرویس ترکیه/خبرگزاری آران
نویسنده : ج. محمدزاده
تورهان تایان وزیر دفاع وقت ترکیه در اواخر آوریل 1997 آشکارا اعلام کرد ترکها در طول تاریخ با اسرائیل و یهودی ها مشکلی نداشته اند چیزی که در مورد اعراب صادق نیست . اما مرور ظاهری تحولات امروز منطقه و تیرگی روابط ترکیه با رژیم صهیونیستی این سخن تایان را نقض می کند و هدف این نوشتار پرداختن به دلایل و واقعیات این موضوع است و برای تحلیل دقیق موضوع و پیش بینی رفتار دو طرف باید اهداف طرفین را در گسترش روابط با یکدیگر مورد توجه قرار داد چراکه بدون شناخت چرایی گرایش طرفین به یکدیگر نمی توان بطور عمیق جهت گیری آنها را نسبت به یکدیگرپیش بینی کرد.
سابقه روابط تركیه با اسرائیل به سال 1949 م برمی‌گردد كه تركیه بعنوان اولین كشور جهان اسلام و تحت تأثیر جهان غرب، موجودیت اسرائیل را به رسمیت شناخت و در سال 1951سفارتخانه‌های دو طرف دایر شدند. قراردادهای مختلف نظامی، سیاسی، فرهنگی، آموزشی بین دو طرف منعقد شد اما همواره روابط دو كشور تحت تأثیر دو موضوع اساسی بوده است كه اكنون هم به نوعی متأثر از آنهاست.
1ـ مسئله فلسطین و جنگ‌های اعراب و اسرائیل.
2ـ روابط تركیه با غرب. روابط ترکیه با اسرائیل همیشه تحت تاثیر و فشارهای غرب بوده است.
در دهه‌های 50 الی 90 همواره روابط دو كشور علی رغم داشتن قراردادهای مختلف در حال فراز و نشیب بوده و یك ائتلاف ناپایدار و توازن شكننده در بین دو كشور حاكم بوده است. اوج افزایش روابط دو كشور تركیه و اسرائیل در دهه 90 م بوده است كه همكاری‌های دوطرف استراتژیك به خودش گرفت.
اهداف اسرائیل از گسترش روابط با تركیه
1ـ اسرائیل در ابتدای موجودیت خود با اتخاذ سیاست «گریز از مركز و استراتژی حاشیه ای» جهت مشروعیت بخشی به هویت خودش ؛ تلاش كرد روابط خود را با اطراف دور و در فراسوی « حلقه محاصره اعراب » و كشورهای غیر عرب گسترش دهد. لایه‌های اول و دوم مرزهای اسرائیل اعراب هستند كه دشمن اسرائیل تلقی می شدند و در لایه سوم كشورهایی مثل ایران و تركیه بودند كه می توانستند به لحاظ گرایش غربی آن موقع – دهه 50 میلادی – در خروج از انزوای رژیم صهیونیستی نقش موثری ایفا نمایند. تركیه بعنوانكشوری تأثیرگذار و با نفوذ در خاورمیانه و جهان اسلام توانسته است از خود الگویی متفاوت نسبت به دیگر كشورهای اسلامی به غرب نشان دهد لذا گزینه مطلوبی برای اسرائیل در این مقطع زمانی بوده و است .
2ـ اسرائیل به تركیه بعنوان یك دوست و متحد منطقه‌ای می‌نگرد. تركیه تنها كشور غیر عرب در محیط پیرامونی است كه در طول شش دهه گذشته ـ حیات سیاسی یهود ـ هیچ مخاصمه‌ای با اسرائیل نداشته است.
3ـ دسترسی به انرژی از طریق خاورمیانه.
4ـ نزدیکی به ایران بزرگترین دشمن رژیم صهیونیستی.
5ـ دسترسی به بازار نظامی تركیه و فروش تسلیحات نظامی به تركیه.
6ـ شكستن انزوای منطقه‌ای و استفاده از تركیه برای میانجی‌گری جهت صلح با سوریه.
اهداف تركیه از گسترش روابط با اسرائیل
1ـ تركیه به اسرائیل بعنوان دریچه‌ای به سوی جهان غرب و امریكا می‌نگرد و از طریق گسترش روابط با اسرائیل بدنبال دسترسی به سلاح‌ها و تسلیحات غربی است. از رئوس سیاست خارجی ترکیه است که بیان می دارد « آینده ما در پیوستن به غرب است نه آسیا ».
2ـ استفاده از لابی یهودی برای نفوذ در سیستم‌های تصمیم‌گیری غرب و اتحادیه اروپا برای تسهیل عضویت تركیه در اتحادیه اروپا. مصداق بارز این نکته مصاحبه تورگوت اوزال نخست وزیر وقت ترکیه با روزنامه گونش - آفتاب – بود که اعلام کرد « اگر اعراب خواهان آگاهی از دلایل نزدیکی ما به اسرائیل اند باید بدانند که ما همیشه بر اساس مسئله سود و زیان عمل خواهیم کرد. ما از نقش لابیهای اسرائیل در آمریکا آگاهیم.»
با گذشت زمان و با فروپاشی شوروی سابق در دهه 90 میلادی ، علی رغم اینکه ترکیه هر چه بیشتر خودش را به غرب و اسرائیل نزدیک و قراردادهای مختلف نظامی ، آموزشی و ... با رژیم صهیونیستی منعقد کرده است کمتر به اهداف خود نائل گشته و برای همین از ابتدای قرن میلادی جدید رویکرد جدیدی در سیاست خارجی ترکیه بوجود آمد آرام آرام ائتلاف استراتژیک دو طرف را دچار شکنندگی کرد و جهت گیری ضد صهیونیستی در برنامه های مقامات ترک اتخاذ شد بطوریکه وقوع تحولاتی در صحنه منطقه ؛ نزاع دوجانبه را همواره در طول سالهای گذشته در حال تکوین و تشدید کرده است. ازجمله آن تحولات ترور شیخ احمد یاسین و رنتیسی ، جنگ‌های 33 روزه ، 22 روزه و جنایات وحشیانه رژیم صهیونیستی ، پخش سریال‌های ضد صهیونیستی در تركیه ، حمله کماندوهای اسرائیلی به كاروان آزادی و كشتی مرمره كه متعلق به دولت تركیه بود و كشته شدن 9 نفر از اتباع این كشور بوده است .
جنایات رژیم صهیونیستی باعث واکنش های زیاد بین المللی شد بطوریکه واکنش مردم و دولت ترکیه در راس این واکنشها بود. واکنشهای تند ترکیه نسبت به اقدامات اسرائیل علی رغم اینکه زمانی شریک استراتژیک با هم بودند این سئوال را در ذهن افکار عمومی ایجاد کرد که دلیل رفتار تند ترکیه چیست و مقامات حزب عدالت و توسعه چه اهدافی را از این مساله دنبال می کنند که در ذیل به برخی از اهداف دولتمردان آنکارا اشاره می شود:
یکی از مسائلی که قبل از ورود به بحث اصلی باید به آن پرداخت و نباید از آن غافل بود بیداری اسلامی در کشورهای مسلمان است که پیروزی انقلاب اسلامی و ارائه الگوی استقلال خواهی بدون هرگونه وابستگی به شرق و غرب در طول سالهای گذشته ، حرکت جدیدی را مقابل دیدگان جامعه بشری بالاخص ملتهای مسلمان قرارداد که حاصل آن بیداری اسلامی و مبارزه با هرگونه ظلم و ستم قدرتهای استکباری است و اعتراضات جدی مردم ترکیه در مخالفت با رژیم صهیونیستی در این راستا ارزیابی می شود که دولت را به این سمت و سو هدایت کرده اند. اما آیا دولت ترکیه هم با همینرویکرد دینی به موضوع می نگرد بحثی است که نیاز به بررسی دارد.
اهداف کلی ترکیه ار تحرکات جدیدش در قبال رژیم صهیونیستی در سه بخش مورد بررسی قرار می گیرد:
الف ) اهداف كلان و بلندمدت
1ـ تركیه به دنبال فائق آمدن بر مشكلات اقتصادی خود در طول سالهای گذشته؛ به فکر سیادت در منطقه خاورمیانه است. از دید دولتمردان اسلامگرای ترکیه یکی از عواملی که می تواند برای پیشتازی و رهبری جهان اسلام موثر باشد ؛ مبارزه با جنایات اسرائیل و حمایت از مسئله فلسطین است. چرا که هم مردم تركیه این آمادگی را داشتند و هم مردم منطقه. مطالعات نشان می‌دهد كه با گذشت 60 سال از اشغال خاك فلسطین، تاكنون اتفاق نیفتاده كه مسأله فلسطین همانند آنچه كه طی سه هفته گذشته ـ بعد ازحمله اسرائیل به كاروان آزادی ـ روی داده ، در رأس اولویت‌های افكار عمومی جهان و سازمان‌های آن باشد. و در رأس این توجه افكار عمومی؛ نقش تركیه از همه كشورها پررنگ‌تر و نام رجب طیب اردوغان از همه پرآوازه‌تر بود به‌طوری‌كه طبق آخرین نظر‌سنجی‌ها نخست‌وزیر ترکیه در مسئله اسرائیل‌ستیزی و مبارزه با صهیونیست‌ها از سردمداران این جریان یعنی دكتر محمود احمدی‌نژاد و سید حسن نصر‌الله پیشی گرفته است و بیش از 73% مردم اسرائیل، تركیه را دشمن خود قلمداد می‌كنند. بنابر این توجه به مسئله فلسطین از نظر دولت حرکتی تاکتیکی است برای تحققاستراتژی جدی مقامات ترکیه – سیادت بر منطقه خاورمیانه- .
گام دوم حرکت ترکیه به سمت سیادت بر منطقه خاورمیانه نقش و تلاش‌های امروز تركیه در نقش میانجی‌گرانه در منطقه است . میانجی‌گری بین سوریه و اسرائیل ، میانجی‌گری در پرونده هسته‌ای ، تحولات قفقاز، عراق و... همگی در راستای نائل شدن به این هدف صورت می گیرد. دولتمردان ترکیه با زمان شناسی دقیق و با زیرکی و هوشمندی از فضای تحولات داخلی ایران در یك سال گذشته و کاهش تحرکات دیپلماتیک ایران در منطقه بهترین بهره برداری را کردند و با موضعگیریهای تند علیه جنایات رژیم صهیونیستی در راه رسیدن به اهداف خود قدم برداشتند.
2ـ برخی اعتقاد دارند مسئولان تركیه به دنبال احیای امپراطوری نو عثمانی هستند البته به جای تصرف سرزمینهای بیشتر دنبال جذب قلوب مردم هستند. نزدیكی بیشتر به كشورهای عربی در این راستا ارزیابی می شود. اتحاد چهار جانبه بین تركیه با سوریه ، عراق و اردن در طول هفته‌های گذشته از جمله این حرکتها است.
3ـ نگاه به شرق به جای نگاه به غرب . رابرت گیتس وزیر دفاع امریكا این تحلیل را دارد و از آن اظهار نگرانی كرده است . ایشان در توجیه و تفسیر دیدگاه خود می گوید چون عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا پذیرفته نشده مقامات ترکیه در اعتراض به این كار به سمت شرق گرایش پیدا كرده اند.
4ـ بحران اقتصادی حاكم بر غرب و به خطر افتادن صنعت توریسم تركیه و تلاش برای جبران خسارت‌های ناشی از بحران اقتصادی با گرایش به كشورهای مسلمان و عربی. اخیرا یکی از مدیران وزارت گردشگری ترکیه اعلام کرده بود ترکیه امسال بیش از یک میلیون گردشگر مسلمان را برای بازدید از مناطق توریستی این کشور جذب خواهد کرد. اقدامی که در طول سالهای گذشته بی سابقه بوده است.
ب) اهداف داخلی
1ـ تحت‌الشعاع قرار دادن بحران‌های داخلی مثل مسئله اكراد كه برخورد دولت با پ ك ك تحت‌الشعاع این مسئله قرار گیرد.
2) تلاش برای کاهش نقش ارتش در امورات سیاسی با تکیه بر محبوبیت داخلی و همراهی با مردم با هدف نیل به اعمال محدودیت به نظامیان.
2ـ توجه به اكثریت خواسته‌های مردمی كه به شدت در جهت اسلام‌گرایانه و در تقابل با اسرائیل حركت می‌كنند. – حرکت پوپولیستی -
ج) اهداف تلافی‌جویانه
1ـ پاسخ به كمك نیروهای اطلاعاتی اسرائیل در آموزش پیش‌مرگان كردها و پ‌ك‌ك برای حمله به شهرهای ترکیه.
تحلیل دولت تركیه این است كه همزمانی تشدید حملات پ‌ك‌ك. به خاك تركیه با موضوع حمله اسرائیل به كاروان آزادی در یك راستا ارزیابی می شود و اسرائیل تلاش می‌كند از مشغول شدن تركیه در بحث برخورد با پ‌ك‌ك. موضوع كاروان آزادی و مقابله با اسرائیل را تحت‌الشعاع قرار دهد.
2ـ پاسخ به مصوبه پارلمان اسرائیل در به رسمیت شناختن قتل عام ارامنه توسط امپراطوری عثمانی در 24 آوریل سال 1915 م. كه مدعی‌اند امپراطوری عثمانی حدود 5/1 میلیون نفر از ارامنه را قتل عام كرده است.
3ـ اقدامات اسرائیل و امریكا در چالش آفرینی برای تركیه در كردستان عراق به ویژه در كركوك.
اینها همه از عواملی هستند كه بیش از گذشته؛ تركیه را به سمت دوری از رژیم صهیونیستی و واشنگتن سوق داد.
آثار مثبت اقدام تركیه:
1ـ زنده شده مسئله فلسطین و كمك به خروج غزه از محاصره چند ساله.
2ـ ایجاد اجماع دولتی، مردمی، رسانه‌ای در قبال مسئله فلسطین و اسرائیل ستیزی در تركیه و به تبع آن در دیگر كشورهای دنیا.
3ـ احتمال بیداری كشورهای عربی در پی حركت‌های تركیه.
4ـ خروج مسئله فلسطین از یك مسئله عربی و تبدیل آن به یك مسئله بین‌المللی و شکست «استراتژی حاشیه ای » مقامات رژیم صهیونیستی
5ـ كاهش روابط تركیه و اسرائیل و كاهش حضور اسرائیل در منطقه.
6ـ توجه افكار عمومی دنیا به نفع تركیه در بحث اسرائیل‌ستیزی.
7- کمک به مهار رژیم صهیونیستی در منطقه از طریق ائتلاف ترکیه ، جمهوری اسلامی ایران ، سوریه و ... .
8ـ ائتلاف كشورهای ایران، تركیه و سوریه می‌تواند به خروج ابتكار عمل از دست قدرتهای بزرگ بین‌المللی كمك كرده و كشورهای منطقه را میدان‌دار حل بحران‌های منطقه‌ای نماید.
پیامدهای منفی حركت تركیه
1ـ احتمال خروج رهبری جهان اسلام از دست ایران.
2ـ به رسمیت شناخته شدن اسرائیل در منطقه با الگویی كه تركیه مطرح می‌كند. به رسمیت شناختن دو دولت اسرائیل و فلسطین در سرزمینهای اشغالی که مغایر با دیدگاه جمهوری اسلامی ایران و خیلی از کشورهای اسلامی است .
3ـ غلبه الگوی تركیه به الگوی اسلامی به علت عمل‌گرا بودن آن طرح و احتمال جایگزینی آن الگو به جای الگوی ایران و راه‌كارهای مطرح شده از سوی تركیه به مسئله خاورمیانه.
4ـ گرایش كشورهای عربی مثل عربستان، مصر و ... به تركیه و تضعیف نقش ایران در معادلات بین‌المللی و منطقه‌ای.
5ـ جایگزینی الگوی توجه به مسائل حقوق بشر، دموكراسی و ملتزم كردن اسرائیل به قطعنامههای بین‌المللی به جای عنصر اسلامی و اسلام‌گرایی در سیاست خارجی.
با تشریح اهداف بلندمدت و کوتاه مدت ترکیه سئوال اساسی این است آینده روابط دو طرف در پس این تیرگی چه خواهد شد؟
ترکیه برای ادامه روابط خود با اسرائیل شروط 4 گانه ای را با فرصت یک ماهه جهت پاسخ مقامات صهیونیستی ارائه کرده است که عبارتند از :
1ـ عذرخواهی. 2ـ بازگرداندن كشتی‌های توقیف شده.
3ـ موافقت با انجام تحقیقات بین‌المللی در خصوص موضوع.
4ـ پرداخت غرامت به بازماندگان.
نگاهی اجمالی به سابقه روابط دو طرف در چند دهه بالاخص یک دهه گذشته و در دولت اسلامگرایان حکایت از وجود این نوع فراز و نشیبها و مقطعی بودن تنشها در روابط دو طرف بوده است. ملاحظه رفتارهای دوطرف بعد از جنگ 22 روزه غزه که اوج تیرگی روابط بوده است به نوعی موید این تعبیر است چراکه بعد از آن همه بحثها و جنجالها ، آقای عبدا... گل رئیس جمهور ترکیه به تل آویو سفر می کند و در پاسخ به سفر ایشان آبانماه گذشته رئیس جمهور اسرائیل سفری را به ترکیه داشتند .
امروز در پس جنجالها و هیاهوهای سیاسی ؛ هیاتی نظامی از سوی ترکیه جهت تحویل گرفتن 4 فروند هواپیمای جاسوسی بدون سرنشین سفارشی موسوم به « هرون » عازم تل آویو می شود و یا رفت و آمدهای دیپلماتیکی که در راستای تلاش برای جلوگیری از کاهش روابط دو طرف صورت می گیرد گویای این نگاه است که دو طرف تمایل جدی برای قطع روابط ندارند و تعیین شروط از سوی تركیه - که فقط منافع ملی ترکیه را تامین می کند و هیچ شرطی از توجه به حقوق مردم غزه نشده است- به معنی علاقه‌مندی این كشور برای تداوم روابط است. از سوی دیگر در رئوس سیاست خارجی ترکیه دشمن دائمیتعریف نشده است. و قطعاً اسرائیل هم برای روج از فضای ضد صهیونیستی و جلوگیری از الحاق ترکیه به دیگر کشورهای مخالف رژیم صهیونیستی تلاش خواهد كرد روابطش را با تركیه حفظ كند حتی اگر به بهای عذرخواهی یا پذیرش برخی از شروط تركیه باشد.
تركیه برای اسرائیل این‌قدر مهم است كه شیمون پرز در سفر ماه نوامبر(آبان ماه) خود به تركیه در خصوص اهمیت تركیه گفته بود: « در تركیه اسلام میانه رو وجود دارد و رهبران تركیه وزنه‌ای در مقابل اسلام رادیكال هستند. پیروزی ترکیه در مسیری که در پیش گرفته است پیروزی همه مسلمانان، یهودیان و اعراب و اسرائیل است » .
شاید این سخن آقای اردوغان نخست وزیر ترکیه در پاسخ به سئوالی در خصوص احتمال قطع رابطه با اسرائیل مکمل تحلیل این نوشته باشد که گفتند: « قطعی رابطه با کشوری که آن را به رسمیت شناخته ایم در عرف دیپلماتیک هیچ شان و منزلتی ندارد. »
تركیه در طول سالهای اخیر تلاش می‌كند تا خود را به عنوان كشوری معرفی كند كه موفق شده است قرائت میانه‌رویی را از اسلام در عرصه سیاسی نشان دهد. و امروز مخالفت اصلی تركیه با اسرائیل نه از باب اسلامیت است و نه از باب دیدگاه‌های دینی. بلكه عمده تمركز رفتار ترکیه در قبال اسرائیل در حوالی این دو موضوع بوده است:
1ـ عدم رعایت حقوق بشر از سوی اسرائیل در غزه و فلسطین.
2ـ عدم التزام اسرائیل به قطعنامههای بین‌المللی .
لذا رفتارهای تركیه را باید با نگاه تامین منافع ملی خودش ارزیابی کرد و نگاه صرف به منافع ملی قطعاً منافع دنیای اسلام را در بلند مدت تأمین نخواهد كرد. اگرچه در كوتاه مدت مفید واقع شده باشد.
بدیهی است که مقامات وزارت خارجه کشورمان باید با دقت رفتارهای همسایه شمالغربی خود را زیر ذره بین قرار داده و میان سیاستهای اعلانی و سیاستهای پنهانی مقامات آنکارا تفکیک قائل شوند چراکه شواهد تاریخی همواره غلبه سیاستهای اعلانی را بر سیاستهای اعمالی نشان می دهند و ترکیه بیشتر بعنوان مانور تبلیغاتی جهت رسیدن به اهداف خودش سیاستهای مقطعی علیه اسرائیل در پیش گرفته اند و باید در نظر داشت که مقامات ترکیه در پی موفقیت در کسب موقعیت منطقه ای ویژه در خاورمیانه ، به فکر اهداف عالی تر چون داعیه رهبری جهان اسلام نیفتند امری کهخوشایند غرب خواهد بود. چراکه به اعتقاد مقامات غرب ، ترکیه و اکنون رهبران حزب عدالت و توسعه با ارائه الگوی جدید واقع‌گرایانه و با غلبه بر رویكردهای ایدئولوژیك و با تاکید بر اسلام میانه رو هم می‌توانند جلوی اقتدار روز افزون جمهوری اسلامی ایران را در بین کشورهای جهان اسلام بگیرند و هم الگوی تازه ای را جهت حل معادلات بین‌المللی مطرح نمایند بدون این‌كه دست به اقدامات بنیادگرایانه بزنند .