سرویس قفقاز/خبرگزاری آران
رضا حجت شمامی - ایراس
خبرگزاری آران / سرویس قفقاز :
اشاره: به‌رغم تلاش‌‌های مجدّانة سال‌های اخیر كشورهای غربی و در رأس آنها امریكا برای پیشبرد پروژة ایران‌هراسی در عرصه‌ها و حوزه‌های مختلف به ویژه حوزة پیرامونی ایران، این سیاست موفقیت چندانی نداشته و در مقابل مقامات كشورمان سازوكارهای مختلفی را برای تحكیم دوستی و گسترش روابط با كشورهای همسایه در دستور قرار داده‌اند. در این میان، نرم شدن مرزها از جمله از طریق تسهیل در امر رفت و آمد در مرزهای ایران با كشورهای همسایه، سیاستی است كه از چندی پیش به صورت جدی‌تری مورد توجه تهران قرار گرفته كه از جمله آنها می‌توان به حذف نظام روادید میان ایران با برخی كشورهای قفقاز جنوبی اشاره كرد. هرچند در برخی محافل در خصوص منافع عینی این اقدام ایراد تردید می‌شود، اما به حتم گسترش این گونه اقدامات می‌تواند در تحكیم دوستی با كشورهای همسایة به نحو قابل ملاحظه‌ای مؤثر باشد.
مقدمه
با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و برآورد هزینه و فایده تخریب های ایجاد شده از مقدمات و جنگ های 1914 و 1945 كه عموما از سوی غرب به خصوص اروپا انجام شد، نظام بین‌الملل كم كم به سوی راهكارهایی برای گریز از ویرانی جنگ‌ها پیش رفت. اگر چه آمریكا و شوروی به عنوان دو قطب قدرت جهان همواره براساس رویكرد واقع گرایانه رودرروی یكدیگر قرار گرفتند، اما اروپا به عنوان مبدع مدرنیته و مدرنیسم و همچنین آغازگر جنگ های ویرانگری كه مجموعا چند ده میلیون انسان را روانه قبرستان‌ها كرد، راه دیگری را برگزید كه اگر چه پیروی از آمریكای واقع نگر را به عنوان راهبر خود برگزیده بود اما همواره به سمت لیبرالیسم و ایده‌الیسم پیش می رفت تا اینكه از مجموعه كشورهای در این جغرافیا یك «اتحادیه» ساخت تا شاید قرن‌ها بعد دوباره به همه تئوریسین‌ها نشان بدهد كه همانگونه كه قرن‌ها پیش دموكراسی و مدرنیته را به انسان عرضه كرد این بار با انتخاب اندیشه ایده‌الیسم و گریز از نظریه‌های واقع گرایان عرصه بین‌الملل، روش دیگری را ارائه داده كه در آن جنگ كمتر رخ می‌دهد و انسان‌ها راحت‌تر با یكدیگر ارتباط برقرار می‌كنند. حذف و نرم شدن مرزهای جغرافیایی، آشنایی و آمیختگی فرهنگ های مختلف و ... از جمله دست آوردهای این اندیشه بوده است.
فواید نرم شدن مرزها
با تمرین این روش اروپا كه كم كم به اتحادیه اروپا تغییر نام داده بود به همه آموخت كه كم شدن فاصله‌ها، نرم شدن مرزها، عبور و مرور بی دغدغه شهروندان در خاك كشورهای دیگر و امنیت دسته جمعی یعنی چه؟ بر همین اساس بود كه مطالعات دانشگاهی در عرصه بین‌الملل خرد شد و بسیاری را برانگیخت به مطالعات اروپا و كم كم مطالعات منطقه‌ای بپردازند. چشم‌انداز مناسبی كه این منطقه جغرافیایی چه به لحاظ سیاسی و چه لحاظ‌های اقتصادی، فرهنگی، فنی و ... به همه ارائه داد دیگر مردم و مناطق را برانگیخت كه از آن الگو بگیرند و در تعامل با همسایگان، مرزهای جغرافیایی خود را كمرنگ كنند.
این تاثیرگذاری را می‌توان در شرق و جنوب شرق آسیا، آمریكای لاتین و حتی خاورمیانه همیشه بحران زده مشاهد كرد كه گام به گام در حال باز كردن مرزهای خود هستند. تسهیل روادید و حذف ویزا برای عبور و مرور شهروندان به كشورهای یكدیگر از اولین گام‌هایی است كه در نقاط مختلف جهان در حال انجام است. چنین رفت و آمدهایی كه منجر به آشنایی و شناخت ملت‌ها از یكدیگر می‌شود از موثرترین گام هایی است كه می‌تواند كار دولت‌ها را در ایجاد ارتباط متقابل تسهیل كند. چنین منظری می‌تواند تاثیرات بسیاری در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... ایجاد كند. تاسیس نهادهای مختلف بین‌المللی و شركت‌های عریض و طویل اقتصادی كه بر اساس تئوری ایده‌الیسم و اندیشه بازار آزاد عمل می‌كنند، نقش بزرگی در این باره بازی می‌كنند.
شرایط كم كردن فاصله‌ها
به نظر می‌آید برای اینكه كشور یا كشورهایی بتوانند با تسهیل روادید، حذف ویزا و برداشتن هر گونه موانع سخت بین یكدیگر گام‌های بلندی را زمینه‌های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و همچنین امینتی بردارند نیازمند مهیا بودن شرایط بین‌المللی، منطقه‌ای و ملی هستند.
1. سطح بین‌الملل: در این سطح بازیگران بزرگ نقش موثری در ثبات یا بی ثباتی ملی و منطقه‌ای دارند. آسیای مركزی و قفقاز همانند خاورمیانه از جمله مناطق پر افت و خیز و بحران‌ساز است. نوع نگاه روسیه و آمریكا به منطقه و منافع هر یك در كشورهای مختلف این منطقه كمتر اجازه می‌دهد كه بحران ها به اندازه‌ای فرو بنشینند كه ملت‌ها با هماهنگی دولت‌ها به ارتباط مسالمت آمیز بیندیشند. مسائل پیش آمده بین روسیه و گرجستان در قفقاز جنوبی و همچنین تضاد منافع واشنگتن و مسكو در قرقیزستان در آسیای مركزی كه‌این كشور را هر روز با یك بحران مواجه می‌كند تنها نمونه‌هایی از دخالت بازیگران بین‌المللی در بحران سازی و فرصت سازی برای خود در منطقه است.
در این زمینه نباید نقش اروپا، چین و دیگر كشورهای پیرامون را نادیده گرفت كه اگر چه كمتر به بحران‌سازی دست می زنند اما تاثیرات غیرقابل انكاری در منطقه دارند كه ممكن است معادلات منطقه‌ای را در مقایسه با بازی‌های بین‌المللی به هم بریزد. به عنوان نمونه می‌توان انتقال منابع گازی كشورهای مختلف آسیای مركزی و قفقاز را از سوی چین نام برد كه با كمرنگ كردن چشم‌انداز انتقال گاز منطقه به لوله‌های پروژه ناباكو از امنیت اروپا در برابر روسیه می‌كاهد. مسئله‌ای استراتژیكی كه توان آمریكا را برای رویارویی با روسیه كاهش می‌دهد.
2. سطح منطقه: در سطح منطقه‌ای نیز نباید فراموش كرد كه تاریخ گذشته و فرهنگ به جا مانده از آن باعث شده تا كشورهای حاضر در منطقه عموما با یكدیگر مشكلات بنیادینی داشته باشند. اختلافات ریشه‌ای بین آذربایجان و ارمنستان بر سر مسئله قره‌باغ در قفقاز و اختلاف بر سر تامین آب مورد نیاز بین ازبكستان و تاجیكستان در آسیای مركزی از جمله آنها است. چگونگی چینش قومیت‌ها در این منطقه كه عموما در دوره شوروی سابق انجام شده است از دیگر اختلافات منطقه‌ای است كه براحتی قابل حل و فصل نیست.
3. سطح ملی: بیشتر كشورهای آسیای مركزی و قفقاز در سطح ملی نیز با مشكلاتی مواجه هستند كه‌اینده منطقه گرایی و همگرایی را در این محدوده جغرافیایی كم امید جلوه می‌دهد. اختلافات سیاسی بر سر رفتن به سمت غرب (آمریكا) یا ماندن سر سفره شرق (روسیه) هنوز نخبگان این كشورها را رها نكرده است. همین مسئله باعث شده كه گاهی با استفاده از نخبگان غرب گرا به دام انقلاب‌های رنگی بیفتند و گاهی نخبگان روس‌گرا بااستفاده از ناتوانی دولت های متمایل به غرب فرمان سیاست را به سمت روسیه بچرخانند. از این رو می‌توان گفت كمتر رویكرد مستقلی در این كشورها دیده می‌شود. از سویی دیگر اختلافات قومی‌در میان مردمی‌كه نام هموطن دارند مشكلات بسیاری برای دولت مركزی ایجاد می‌كند كه از توانایی و اراده سیاسی دولت می‌كاهد. البته نباید فراموش كرد كه وجود یا فقدان نهادها یا سازمان های فراملی و فرامنطقه‌ای كه توان شكستن مرزها را داشته باشند، وجود یا فقدان گروهایی دینی و مذهبی صلح گرا یا تندرو كه هر كدام پیان نانوشته مشخصی از خود ارائه می‌دهند و همچنین انتخاب رویكردهای سیاسی یا امنیتی از سوی دولت‌ها با هدف ایجاد رابطه مسالمت‌آمیز یا دخالت در امور دیگران تاثیر زیادی در كم یا زیاد شدن فاصله بین ملت‌ها و دولت‌های همسایه دارد.
ایران و میل به منطقه‌گرایی
محدوده جغرافیایی كه ایران در آن قرار گرفته است بسیار پر اهمیت است. بنابراین خواسته و ناخواسته‌این كشور را در متن بازی های نظام بین‌الملل قرار می‌دهد. ایران با قرار گرفتن در منطقه جغرافیایی خلیج فارس، خاورمیانه، شبه قاره و اوراسیا حكم چهاراهی را دارد كه از هر طرف می‌تواند تبدیل به پل ارتباطی باشد. این جغرافیا خودآگاه و ناخودآگاه میل سیاست مردان را به سمت منطقه گرایی افزایش می‌دهد. از این رو ایران همواره به‌این سیاست تمایل نشان داده است. از سویی دیگر منطقه آسیای مركزی و قفقاز به عنوان یك جغرافیای نوظهور كه كشورهایش تازه به استقلال رسیده اند محیط بسیار بكر و تازه‌ای برای ایجاد رابطه و رد و بدل كردن منابع و منافع ملی دارند. مسئله دیگر این است كه پنج كشور حوزه آسیای مركزی (قزاقستان، تاجیكستان، تركمنستان، ازبكستان و قرقیزستان) و سه كشور حوزه قفقاز جنوبی (گرجستان، ارمنستان و آذربایجان) به خاطر همسایه بودن و همچنین داشتن اشتراكات تاریخی و فرهنگی با ایران زمینه‌های مناسبی برای تقویت روابط دارند.
در حال حاضر دولتمردان جمهوری اسلامی ایران نیز تمایل زیادی برای ایجاد ارتباط قوی تر در این منطقه نشان می‌دهند. اگر چه‌این تمایل از ابتدای استقلال كشورهای مذكور پس از فروپاشی شوروی سابق ابراز شده اما عملكردهای چند سال گذشته نشان می‌دهد كه دیپلماسی دستگاه سیاست خارجی ایران خیز بلند تری در این زمینه برداشته است. جدای از مسائل سیاسی (پیشنهاد میانجیگری در مناقشه قره باغ)، اقتصادی (ساخت زیربناهای آقتصادی در آسیای مركزی و ...)، فرهنگی (ارتباط گیری با مسلمانان بخصوص شیعیان منطقه)، تلاش برای برداشتن و نرم كردن مرزها و تسهیل در رفت و آمد شهروندان به كشورهای همسایه می‌تواند تاثیر بسیاری در شناخت ملت‌ها از یكدیگر و افزایش اعتماد برای همكاری بیشتری داشته باشد. اما مسئله‌این است كه برای این كار نه تنها محیط بین‌المللی و منطقه‌ای باید مهیا باشد بلكه دو كشور نیز باید به توافق اولیه برسند. یعنی هر كشوری با برآورد سود و زیان خود به چنین اقدامی‌دست می زند.
لغو روادید با همسایگان شمالی
در حال حاضر وزارت امور خارجه ایران پیشنهاد حذف روادید با بسیاری از كشورهای آسیای مركزی و قفقاز را داده است. اما تا به حال موفق نشده به این امر دست پیدا كند. ایران در میان كشورهای قفقاز با آذربایجان به شكل یكطرفه روادید را حذف كرده است. بر اساس این تصمیم از روز 12 بهمن 1388 ( اول فوریه 2009 ) همزمان با آغاز سی و یکمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران ، اجرای لغو روادید برای سفر اتباع جمهوری آذربایجان به‌ایران آغاز شد. بر این اساس اتباع جمهوری آذربایجان می‌توانند بدون دریافت ویزا از اول فوریه به مدت 15 روز به‌ایران سفر کنند و درصورت تمایل به اقامت بیشر می‌توانند با مراجعه به اداره پلیس مهاجرت و اتباع خارجی نیروی انتظامی ایران تا سه ماه مدت اقامت خود را تمدید کنند.(1)
البته وزیران امور خارجه‌ایران و جمهوری آذربایجان در سال 1993 برای لغو روادید توافق کرده بودند اما باکو از این اقدام خودداری كرد.(2) هم اكنون نیز با توجه‌اینكه‌ایران روادید را برای شهروندان آذربایجانی لغو كرده دولت آذربایجان از این كار خودداری كرده است. باكو در این زمین گفت كه مسئله لغو روادید با ایران، از سوی آذربایجان بررسی می شود، اما این مسئله نیاز به تکمیل شدن و هماهنگی با ساختارها و سازمان های مختلف دولتی دارد. پس از ارزیابی از مسئله، بر اساس منافع ملی کشور تصمیم گرفته خواهد شد.(3)
لغو روادید بین ایران و گرجستان به تصویب مسئولان دو كشور رسیده و به گفته رامین مهمان پرست، سخنگوی وزارت خارجه‌ایران روادید سفر به گرجستان و ایران لغو خواهد شد و مراحل اداری آن نیز شهریور ماه نهایی خواهد شد (4) كه باید منتظر انجام شدن یا نشدن آن ماند كه‌ایا دولت گرجستان كه با وجود میخاییل ساكاشویلی به عنوان رئیس جمهور فعلا وابسته غرب است آیا حاضر است روادید سفر شهروندان ایرانی را به‌این كشور لغو كند. در این میان دولت ارمنستان با توجه به پیشنهاد تهران برای لغو روادید بین دو كشور از این مسئله استقبال نكرده است.
در بین كشورهای آسیای مركزی نیز همین قصه ادامه دارد. تاجیكستان همانند ارمنستان پیشنهاد تهران را رد كرده است. البته با تسهیل صدور ویزا برای بازرگانان و دانشجویان ایرانی موافقت کرده است. بر اساس توافق حاصل شده اکنون تاجران ایرانی که تا نیم میلیون دلار در تاجیکستان سرمایه گذاری كنند، ویزای یک ساله دریافت خواهند کرد. ایرانی هایی که با بیش از نیم میلیون دلار سرمایه به تاجیکستان می آیند، حق اقامت سه ساله در این کشور را کسب خواهند کرد. برای دانشجویان ایرانی هم ویزای اقامت یک ساله داده می‌شود.(5)
روادید بین ایران و تركمنستان نیز هنوز لغو نشده اگر چه تهران تمایل نشان داده است اما عشق آباد هنوز به‌این مسئله پاسخ مثبت نشان نداده است. قزاقستان نیز دارای چنین شرایطی است كه با وجود تمایل ما واكنش نشان نداده است. با ازبكستان و قرقیزستان نیز هنوز در شرایط پیشین قرار داریم. حذف نشدن روادید ایران با اكثر كشورهای آسیای مركزی و قفقاز نشان می‌دهد ما هنوز نتوانسته‌ایم گام های موثری برای مهیا كردن شرایط ایجاد منطقه گرایی برداریم البته نباید فراموش كرد كه تاثیر سیاست های بسته چند دهه‌ای نظام كمونیستی باعث شده كه میزان اعتماد دولت و ملت های منطقه به دیگران بسیار كم باشد.
مسئله دیگر كه نباید فراموش شود این است كه ثبات و توسعه از جمله مقوله‌های بسیار مهمی هستند كه نقش زیادی در شكل گیری منطقه گرایی و همگرایی دارند كه در حال حاضر هیچ یك از این كشورها از آن برخوردار نیستند. تحولات و تاثیرات بین‌المللی در این محیط، تنش ها و چالش های منطقه‌ای و مشكلات ملی كه كشورهای نامبرده با آن درگیر هستند راه را برای حذف روادید، نرم كردن مرزهای جغرافیایی و همچنین مهیا كردن شرایط منطقه گرایی می بندد. تمایل پیدا و پنهان كشورهای آسیای مركزی و قفقاز به آمریكا و غرب و دشمنی سی ساله تهران با واشنگتن كه سیاست همه چیز در منطقه بدون ایران را در پیش گرفته است امیدها را كمرنگ كرده است.
نتیجه
نرم شدن و حتی برداشتن مرزهای جغرافیایی از جمله مسائلی است كه پس از فروپاشی شوروی سابق در بسیاری از مناطق جهان مورد استقبال قرار گرفته است. این كار كه از اتحادیه اروپا شروع شد امروز در بسیاری از مناطق جهان به آزمایش گذاشته شده است. منطقه آسیای مركزی و قفقاز نیز از جمله مناطقی است كه به دلیل دارا بودن منابع اقتصادی و منافع سیاسی مورد توجه بسیاری از بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی قرار گرفته است. این امر از یك سو می‌تواند مثبت تلقی شود اما به دلیل ایجاد بی ثباتی آثار منفی به جا خواهد گذاشت اجازه راه اندازی ساخت منطقه‌ای را از آن می گیرد. كشورهای منطقه هم به دلیل آثار روانی به جا مانده از دوران شوروی سابق و هم به خاطر دشمنی جمهوری اسلامی ایران و امریكا در طول 31 سال گذشته باعث شده كه تهران نتواند آنگونه كه به شكل بالقوه مهیا است سیاست نزدیك شدن به كشورهای منطقه را حتی در برداشتن روادید و تسهیل عبور و مرور شهروندان به كشورهای یكدیگر، بالفعل كند.
پایان پیام.