سرویس آذربایجان /خبرگزاری آران
ایراس
منبع: МИЯ СНГ
مترجم: فرزانة شفیعی
جمهوری آذربایجان پس از فروپاشی شوروی، اعلام استقلال و برخورداری از حقوق یکسان در جامعه جهانی نیاز به تغییرات عمیق در تمام حوزه‌های اجتماعی از جمله در آموزش و پرورش را به شدت احساس كرده است. با این ملاحظه، ایجاد اصلاحات در سیستم آموزش و پرورش کشور بر اساس دستاوردهای متناسب با استانداردهای اروپا و جهان انجام گرفته که هدف از آن توسعه همه‌جانبه و برقراری دموکراسی در تمام ساختارها است. در این میان، در اسناد و برنامه‌های دولت آذربایجان، اهمیت خاصی به ارتقای آموزش زبان روسی به عنوان یک زبان خارجی در کنار زبان دولتی این کشور (زبان آذری) داده شده است. زبان روسی در دوره کنونی نه تنها ابزاری مهم برای ارتباطات ملی در فضای پساشوروی به شمار می¬رود، بلکه حتی در زمره شش زبان بین‌المللی دنیا نیز قرار دارد.
مهارت و توانایی بکارگیری زبان روسی در این شرایط جهانی و داخلی، در حقیقت در راستای نیاز آذربایجان به حرکت به سوی مرحله اول دانش تلقی می‌شود. لذا تحقق این هدف و تدریس زبان روسی در مدارس آذربایجان بایستی با برنامه‌ریزی صحیح و با تدوین روش‌های جدید در انتخاب محتوای آموزشی زبان روسی به عنوان یک زبان خارجی باشد. چنین اقدامی مستقیما با سیاست‌های زبانی جمهوری آذربایجان گره خورده است. وجود مفهوم «سیاست زبانی دولت» قبل از هر چیز گواه آن است که زبان (مساله آموزش زبان و مساله فراگیری آن)، به طور طبیعی از چهارچوب محدود کننده زبان‌شناسی خارج می‌شود، به عبارتی زبان تنها یک موضوع تحلیلی زبان‌شناسی و یا موضوع تئوری علمی نخواهد بود. اگر ما امروز بتوانیم سیاست زبانی دولت را مورد بحث قرار دهیم، در آن صورت واضح است که زبان به خودی خود و به طور کلی تبدیل به عنصر مهم سیاست شده است.
به همین خاطر مساله جایگاه زبان روسی در آذربایجان و جایگاه زبان روسی در سیستم آموزش عمومی این کشور، تنها یک مساله علمی- تجربی نیست، بلکه مساله خواستن یا نخواستن این مردم است. شاید، زبان روسی تنها درس مدارس باشد که از نظر تجربی تا این حد بیان‌کننده دو بُعد خاص می‌باشد، اما این دو بُعد در حقیقت دو طرف یا دو جنبه مختلف یک پدیده هستند. ظاهرا، به همین دلیل است که مساله دو بُعدی بودن یک اندیشه در گفتار سیاستمداران و در سخنان زبان شناسان هوادار پیدا كرده است: زبان آنقد مساله جدی‌ای است که تنها زبان‌شناسان می‌توانند به آن اعتماد کنند؛ و یا زبان آنقدر مساله مهمی است که تنها سیاستمداران می‌توانند به آن اعتماد کنند. در هر دو نظریه، سهمی از حقیقت وجود دارد، اگرچه همان طور که مشخص است، حقایق بسیارند، اما واقعیت تنها یک چیز است! در اینجا نیز واقعیت یک چیز است و آن اینكه زبان در تقابل این دو نقطه‌نظر تبیین می‌شود.
تعیین جایگاه زبان در سیستم اجتماعی- سیاسی آذربایجانِ امروز، کاملا با وضعیت آن در دوران شوروی متفاوت است. بدین ترتیب، زبان همان اندازه طبیعی و قانونمند است که توسعه مستقل پتانسیل‌های مالی- اقتصادی و حوزه‌های دولتی هستند. مساله این است که فراگیری هر زبانی به عنوان زبان خارجی بر مبنای ایدئولوژی کلی دولت مشخص می‌شود. بر اساس همین استراتژی است که هدف اصلی از آموزش هر زبان خارجی شکل می‌گیرد. آموزش هر زبانی به عنوان زبان دوم، بایستی با طرح هدف صورت پذیرد، زیرا همین هدف تعیین‌کننده ابزار و اشکال انتقال دانش بوده، محتوای آموزشی و سیستم روش‌های آموزش و ... را مشخص می‌کند. در دوران شوروی هدف از آموزش زبان روسی در مدارس ملی در حقیقت شکل‌دهی دو زبانگی ملی- روسی بود، به عبارتی «توانایی استفاده همزمان از زبان مادری و زبان روسی در موقعیت‌های مختلف زندگی بر مبنای عملکرد آن و حوزه خدمات‌رسانی به جامعه.
شایان ذكر است كه دوزبانگی ملی – روسی در آذربایجان در دوران شوروی عملا محقق شده بود. این دوزبانگی به خصوص در باکو بیش از همه نمود داشت. و بیش از سایر پایتخت‌های جمهوری‌های بازمانده از شوروی سابق رخنه کرده بود. امروز هدف مدارس کنونی آذربایجان شکل‌دهی دوزبانگی نیست. دوزبانگی نیاز جامعه شوروی بود، اما امروز نیست. اما اینکه در آینده نزدیک چنین تقاضایی باشد یا خیر، به زمان و حوادث مربوط می‌شود. ما هم البته فکر می‌کنیم که این زبان کاملا طبیعی و قانونمند است، اما زمانی که یک زبان دولتی وجود دارد، نیازی به آن احساس نمی‌شود. به دنبال آن، زبان روسی امروز واقعا به عنوان یک زبان خارجی پذیرفته می‌شود و رسما افراد می‌توانند به عنوان زبان خارجی آن را یاد بگیرند، بنابراین به زودی جایگاه خود را به عنوان «زبان دوم مادری» و یا «زبان دوم دولتی» از دست می‌دهد. به عبارت دیگر، از نظر حقوقی، زبان روسی برای آذری‌ها همچون زبان انگلیسی، فرانسه یا ژاپنی می‌شود. اما این تنها روی حقوقی مساله است. امروز واقعا شرایط به چه صورت است؟ مگر نه اینکه طی ده سال اخیر زبان روسی برای آذری‌ها همچون زبان ژاپنی یا انگلیسی شده است. از نظر ما، جواب مثبت چندان وجاهت ندارد. امروز ما بی‌اختیار چنین سوالاتی طرح می‌کنیم: چطور و با چه اهدافی ما باید زبان روسی را در مدرسه یاد بگیریم؟ زبان روسی در ارتباطات و تولیدات کاری ما چه نقشی را ایفا می‌کند، در سیستم مدارس آذربایجان چه جایگاهی را باید به این درس داد؟ نقش آن در زندگی ما به طور کل چیست؟
در جامعه امروز آذربایجان، پاسخ تمام این سوالات می‌توانند دامنه‌ای وسیع، عینی و دور از غرض‌ورزی و همچنین متناقض داشته باشند. سعی می‌کنیم که اهمیت زبان روسی، لزوم فراگیری آن در مدارس متوسطه تحصیلات عمومی را در خارج از مرزهای سنت‌های تاریخی که به نظر ما برای عینی بودن بحث‌برانگیز هستند، مشخص کنیم. در اینجا باید به بررسی ابعاد مختلف سوالاتی بپردازیم که با مسایل کنونی جایگاه زبان روسی در مقایسه با انگلیسی ارتباط دارند. جایگاه این دو زبان در دنیای کنونی به کمک شرایط اجتماعی- تاریخی دولی تعیین می‌شود که زبان رسمی‌شان است (ایالات متحده امریکا و روسیه). نوع برخورد با زبان روسی به شکلی که در بالا اشاره شد، شکل گرفته است و بایسته است یک بار دیگر خاطر نشان کنیم که این شکل‌گیری تحت تاثیر نقش روسیه در ساخت و ساز جهانی نبوده است. نگاه به زبان روسی از نظر تاریخی در خارج از مرزهای سیستم معنوی تمام مللی قرار می‌گیرد که آن را پتانسیل اخلاقی ملت می‌نامند. تقسیم‌بندی معنویات تمام اقوام، اصول اجتماعی، تاریخی و روانی برآوردهای آگاهانه مردم و هر برخورد مشخص با آن در کشور، دقیقا توسط همین تقسیم‌بندی نیازهای اخلاقی انجام می‌گرفت که در این مورد (عادت به زبان روسی و فرهنگ ملی روس) در حوزه کلی سیستم اخلاقی – آگاهانه آذربایجان بر حضور عنصر بنیادی عقیده دارد.
همان طور که اشاره شد، طی 12-10 سال اخیر شرایط فراگیری زبان روسی در آذربایجان در برنامه دانشگاه‌ها همچنان جایگاه خود را حفظ كرده است. سیستم آموزش زبان روسی، حجم شناور آموزشی این درس، همه و همه نشان می‌دهند که ما زبان روسی را به این دلیل یاد نمی‌گیریم که لنین به این زبان صحبت می‌کرد...». تاسیس یک دانشکده خاص زبان و ادبیات روسی که سال 1972 میلادی به ابتکار علی‌یف، رییس جمهور وقت آذربایجان صورت گرفت، اقدامی ساده نبود. برخی كارشناسان و دانشگاهیان این اقدام را مثبت ارزیابی کردند و ساخت انستیتوی تخصصی زبان و ادبیات روسی در دانشگاه اسلاوی باکینسکی که سال 2000 انجام گرفت نیز تأییدی کامل به این «دیدگاه» بود. این دانشگاه در دورة پس از فروپاشی شوروی تاسیس شد، یعنی زمانی که دیگر نمی‌تواند صحبتی از ساختارهای نقش‌دهنده باشد. تقابل امروز نیروهای سیاسی و شرایط در حال تغییر دنیا، بر صحت ایدئولوژی‌های دور‌اندیشانه اجتماعی در مدیریت جمهوری آذربایجان تاکید می‌کنند.
امروز در آذربایجان 22 مدرسه تحصیلات عمومی با آموزش زبان روسی (به عبارتی مدارس اصیل روسی) و 356 مدرسه دارای دانش‌آموزان مختلف با شرایط تدریس زبان روسی و آذری مشغول به کار هستند. زبان روسی به عنوان درس مدارس متوسطة تحصیلات عمومی و همچنین در دانشگاه ها بوده، هنوز نیز هست و در ادامه این روند در آینده نیز تردیدی وجود ندارد. به همین خاطر می‌توان گفت كه فراگیری زبان روسی به سیستم ارزش‌های تعیین‌کننده منافع ملی جمهوری آذربایجان وارد شده است. در شرایط حاضر این مسئله تنها امکان حفظ و تحکیم روابط با روسیه است و به دنبال آن، ارتباط با ثروت عظیمی است که می‌تواند زبان روسی را از نظر سیریلیک غنی سازد. به اعتقاد ویس علی، زبان‌شناس برجسته آذری، «سیاست زبانی جمهوری آذربایجان بایستی بر اساس چندزبانگی متوازن باشد که حداقل از نظر تئوریک، چهار زبان را در خود می‌گنجاند (آذری به عنوان زبان مادری و زبان دولتی، زبان روسی، انگلیسی و یک زبان دیگر). از میان آنها جایگاه مهمتر را بایستی به زبان روسی اختصاص داد، زیرا برای بسیاری از شهروندان آذری تنها منبع دریافت اطلاعات، هنوز زبان روسی است».
با توجه به مطالب ذکر شده و ساختارهای اجتماعی- سیاسی جمهوری آذربایجان، روش‌شناسان آذری تلاش برای توجیه علمی و ساختار محتوای آموزشی از جمله در مدارس متوسطه دارند. شیوه جدید برای بررسی مشکلات محتوای آموزشی که هنگام پژوهش در آموزش و دستورالعمل‌های اصولی اسناد مرتبط طی سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته، به این مساله کمک می‌کند. واضح است که فن تعلیم امروز عناصر زیر را در محتوای آموزشی تفکیک می‌کند که بر مبنای هدف اصلی آموزش صورت می‌گیرد؛
1. فراگیری اصول تجارب اجتماعی توسط دانش آموزان
2. آگاهی در خصوص طبیعت، جامعه، تکنولوژی، انسان و شیوه فعالیت
3. تجربه تحقق شیوه‌های برجسته فعالیت
4. تجربه فعالیت‌های خلاقانه
5. تجربه روابط احساسی – ارزشی نسبت به دنیا و فعالیت
دانشمندان روش‌شناس ضمن شکل‌دهی ساختار آموزش زبان خارجی، بر دروس طبقه‌بندی شده‌ای نیز تکیه می‌کنند که برای آموزش آنها پیشنهاد می‌شود از نقش عملکردی هر درس بهره گرفته شود. بدین ترتیب، نقش عملکردی برای زبان روسی به عنوان یک زبان خارجی برقراری ارتباط است. با پذیرش محتوای آموزشی زبان روسی به عنوان یک زبان خارجی در مدارس جمهوری آذربایجان در قالب سیستم آموزش کنونی این كشور، دانشمندان سعی می‌کنند ساختاری را برای محتوای آموزشی زبان روسی در مدارس آذربایجان تعیین کنند. دانش زبان روسی، مهارت و توانایی برقراری ارتباط به زبان روسی، آموزش متون روسیه‌شناسی و خصوصیات آذربایجان‌شناسی به عنوان کسی که حامل اطلاعات فرهنگ‌شناختی است. تصور بر آن است که این تصویر خطوط، در قطع کوچکتر برای تعیین محتوای آموزشی زبان روسی به عنوان زبان خارجی، شیوه‌ای درست جهت ایجاد سیستم موثر آموزش زبان روسی در جمهوری آذربایجان باشد.
پایان پیام.