آخـرین اخــبار، تحلیـل هـا و مقـالات در خصـوص منطـقه قفــقاز

ولی جباری

کارشناس ارشد جامعه شناسی شیعیان

 

مقدمه

         دینداران جمهوری آذربایجان حتی قبل از فروپاشی شوروی سابق با تأسی از انقلاب اسلامی ایران، تبلیغ و تعلیم احكام و مبانی دینی را در قالب احسانات، مجالس ترحیم، سفره های منتسب به ائمّة معصومین(ع)، مولودیه ها و…انجام می داده اند.

          بعد از فروپاشی شوروی سابق و استقلال جمهوری آذربایجان، مؤمنین تجربة سالهای خفقان را در محیطی آزادتر  و با ایجاد مجامع ، تشكلها و گروههای سیاسی– اجتماعی  تداوم داده اند و با برگزاری این مراسم با بهانه ها و برنامه های مختلف، احكام و اصول دینی  را بـه مردم بازگو و تلاش می كردند تا با برگزاری این مراسم یاد و خاطرة شعائر اسلامی در اذهان مردم حفظ گردد.

این مراسم بخصوص عزاداری حضرت امام حسین(ع) و تعظیم شعائر اسلامی در این کشور به یك فرهنگ تبدیل شده است و مؤمنین بسیاری با برگزاری این مراسم ، یاد و خاطرة امامان(ع) و اعیاد اسلامی  را زنده نگه داشته و به تعبیر جامع، در صدد احیا دین اسلام می باشند. 

فضای نسبتاً سیاسی ـ اجتماعی سالهای اولیة بعد از استقلال جمهوری آذربایجان، موجب شده بود تا دیندارن و اسلام گرایان در مقاطع مختلف به برگزاری آئینهای دینی بخصوص عزاداری ماه محرم و صفر و همچنین عزاداری سایر ائمه(ع)، برنامه های مذهبی درماه رمضان بخصوص شبهای احیاء، جشنهای مذهبی بخصوص نیمه شعبان و عید غدیر و ولادت سایر ائمه (ع) مبادرت بورزند.

بعد از فروپاشی شوروی محوریت كارهای دینداران شیعه به فعالیتهای اعتقادی ـ فرهنگی اختصاص یافته است و.ایجاد وتـدریس دركـلاسهای علوم و احكام دینی، مـراسم عزاداری ائمة معصومین(ع) بخصوص عزاداری سالار شهیدان امام حسین (ع)، برگزاری مولودیه های امامان (ع) و اهل بیت (ع) و…از آن جمله بوده اند .

         موانع و مشكلات مختلف برای تبلیغات و تعلیمات دینی ، فضای سکولاریستی ، توهینهای مختلف بر علیه مقدسات و دیندارن ، اگرچه معضلات بسیاری را بوجود آورده اند، اما تحقیقات مختلف گویای تعلقات دینی بالای مردمی ودرعین حال مشكلات نگرشی به دین می باشد. در تحقیقی كه در سال 1994 توسط دینداران شهر گنجه صورت گرفت بود، این نظریه را تأئید می كند. در این  تحقیق 77 % از معلومات اسلامی در آذربایجان  رضایت ندارند  میزان نارضایتی از موقعیت اسلام 76% می باشد. 7/79% علت عدم برپایی دین اسلام را در ممانعت قبلی، 2/74% بی سوادی ملاها 63%نادانی مردمی و 87%خواستار تشكیل اسلام حقیقی در آذربایجان  86% خواستار مومن بودن و مسلمان واقعی شدن8/88% خواستار تربیت اسلامی فرزندان و4/91 % خواستار یادگیری مسائل اسلامی و4/88%خواستار ادبیات اسلامی و علاقمندی به آن و 4/88%  تعصب مسلمانی و 4/88%   علاقه به قرآن داشته و9/80% خواستار احترام به روحانیون شده اند (1)

         اگر بخواهیم عوامل بهم پیوستگی شیعیان در جهان امروز را بررسی کنیم یکی از اصلی ترین و مهم ترین عوامل وحدت و بهم پیوستگی شیعیان؛ آئینهای مذهبی بخصوص عزاداری امام حسین (ع) در ایام محرم  و مراسم شبهای احیاء قدر می باشد .

         بدلیل اینکه شیعیان عاطفی ترین جریان مذهبی در دنیا می باشند، این آئینها با شور و شکوه و رنگ و بوی قابل ملاحظه ای برگزار می شود.عزاداری ائمه هدی(ع) بخصوص حضرت امام حسین (ع) با وجود فشارها و تضییقات فراوان حكومتی حتی در دوران اختناق كمونیسم نیز بصورت مخفیانه انجام می پذیرفته است. با استقلال جمهوری آذربایجان وآزادیهایی كه بوجود می آید، مؤمنین از این فرصت استفاده كرده و تجمعات مردمی را برای برگزاری باشكوه عزاداری ها مخصوصاً در ایام محرم و صفر ، تاسوعا و عاشورا تدارك می بینند.

هم اكنون عزاداری حسینی(ع) درجمهوری آذربایجان تبدیل به یك فرهنگ گردیده است ودیگرربطی به حضور یا عدم حضور اشخاص برجسته ندارد. حركت خودجوش مردمی كه بیشتر حاضران را جوانان و نوجوانان تشكیل می دهند. حاج علی اكرام علیو رهبر اسلام گرایان جمهوری آذربایجان در کتاب خاطرات خود نقل می كند: در زمان برگزاری مراسم عزاداری كه مقامات آذربایجان و ك.گ.ب نیز حضور داشتند، زنی بدون روسی ،درحالیكه فرزند شیرخوارش را در دست گرفته بود و بشدت گریه می كرد،مشاهده كردم. به مسئولین ك.گ.ب،گفتم: شما كه برگزاری مراسم عزاداری را به ایران نسبت می دهید، آیا این خانم نیز به ایران وابسته می باشد. (2)

 این گرایشات موجب توجه تحلیل گران خارجی نیز شده است: « شیعیان هر ساله روز 10 محرم،روز یادبود امام حسین(ع) را برگزار می كنند. منابع تاریخی در برگیرنده شواهد برگزاری این مراسم از قرون وسطای اولیه هستند.حتی تعقیب دین در دوران حكومت شوروی نتونست این مراسم را ریشه كن كند.در حال حاضر همانند دوران كمونیستی هیچ كس در روز عاشورا عروسی برگزار نمی كند و هیچ جشن خانوادگی صورت نمی گیرد. ویژگی آذربایجان این است كه اقلیت سنی هم در مراسم عاشورا شركت می كنند. مقامات رسمی به منظوردوری جستن ازمیراث دوران شوروی، ازسال1991 اجازه برگزاری گسترده مراسم عاشورا را صادر كردند. در ماه مارس سال 2004 و فوریه 2005 این مراسم را در نارداران، یكی از مراكز شیعه مخالف مقامات رسمی، مشاهده كردم. از صبح زود هزاران نفر زائر به سوی مفبره رحیمه شتافتند. عده ای تمام شب را در این مكان مقدس گذرانده بودند. مردم بعد از زیارت در خیابان عریض بین مقبره و مسجد نوساز تمام نشده این منطقه قرار گرفتند. درهمان حال، آیاتی از قرآن و روضه خوانی ها از طریق بلندگو پخش   می شد. ملایی درباره امام حسین (ع) خطبه قرائت كرد. در سخنان این شخص روحانی كه از لهجه اش مشخص بود اهل آذربایجان ایرانی است، هیچ كلمات تندی درباره دولت وجود نداشت.مردم در میدان ردیف به ردیف ایستاده و دو گروه تشكیل دادند كه صحنه های اساسی عاشورا در میان آنها شروع شدند.مردان خود را بازنجیر می زدند و گاهی احساساتی می شدند و از اینكه نمی توانند به امام حسین (ع) كمك كنند و قاتلان او را مجازات نمایند،اظهار یاس و تاسف می كردند.آنها به یزید فرزند معاویه و قاتل امام حسین لعنت می فرستادند. زنان گروه گروه ایستاده و روضه خوانی می كردند.عده ای از مردم با آنها می خواندند و دیگران با ندای شاه حسین، یا حسین! سینه زنی می كردند» (3)

          در این کشور مراسم عزاداری به محل تعلیم آموزه های شیعی نیز تبدیل می شود. روحانیون و مداحان اهل بیت (ع) در مراسم عزاداری  با بیان فلسفة قیام امام حسین (ع) ، معضلات موجود در زمینة رواج بی اخلاقی ها در جامعه ، فعالیت مسیونری ها و فرقه های انحرافی، قیام مردم فلسطین و…را یادآور شده و خواستار همت مردم برای مبارزه با این معضلات می گردند. این مراسم تبدیل به تظاهرات سیاسی و ابراز عقیده دینی ـ سیاسی مردم و سخنرانان می شود و حوادث جهان ، معضلات اجتماعی و سیاست داخلی و…در آن مطرح می شود. آنچه پر واضح است اینکه هر ساله بر تعداد شرکت کنندگان در عزاداریهای محرم افزوده می شود و وقتی از کوچه های باکو عبور می کنیم ، شاهد بر افراشته شدن پرچمهای سیاه بر درهای منازل مردم هستیم.

عزاداری ماه محرم 

         مراسم عزاداری حضرت سالار شهیدان در جمهوری آذربایجان از گذشته تا بحال با فراز و نشیب های مختلفی همراه و برگزار شده است و حتی در دوران خفقان  حاکمیت دیکتاتوری کمونیستی  مردم آشکارا و پنهانی خود را ملزم به شرکت در عزای امام حسین (ع) می کردند. تبلیغات ضد دینی اگرچه در زمان حاکمیت کمونیستها شکل الحادی داشت ، اما بعد از استقلال این کشور ضمن افزایش تبلیغات ضد دینی، از شکل قبلی مبارزه با دین کاسته شده وموضوع بیشتر جنبه انحرافی به خود گرفته است. فعالیتهای مسیونری ، وهابی گری ، بهائیت ، نورچی ها و...  با شدت و حدت تمام انجام و در این مسیر بدلیل اینکه  اکثریت مسلمانان این کشور را شیعیان تشکیل می دهند ، فلذا آنها بیشتر در تیر رس قرار گرفته اند.

         در شهرهای کوچک بخصوص شهرهای هم مرز با جمهوری اسلامی ایران عزاداریها خوب انجام می شود اما در شهر باکو با اینکه مساجد انگشت شماری در نقاط خاصی از شهر وجود دارد و بسیاری از محلات و مناطق از نبود مسجد رنج می برند ، اما در این مساجد شور عزاداری و اشتیاق مردم نسبت به برگزاری همه جانبه به حدی است  که در تصور نگارنده نمی گنجد. حضور گسترده جوانان و نوجوانان ، عشق به ائمه و حالتهای تقلیدی عزاداری و سبک سینه زنی و زنجیر زنی  به سبک اردبیلی ها شباهت بسیار دارد. ناگفته نماند که مردم علاقه خاصی به آقای سلیم موذن زاده دارند و مداحان نیز تلاش می کنند تا از سبک وی تقلید کنند. ایشان در چند سال گذشته روزهایی را مهمان این دیار بوده و به عزاداران اشتیاق بیشتری می داد.

         مساجد تازه پیر ، گوی مسجدی ، مشهدی داداش ، جواد ، حسینیه اهل بیت ، نارداران و چند زیارتگاه موجود در شهر باکو از تراکم جمعیت بالایی برخوردار بودند ضمن اینکه حسینیه های کوچک و بزرگ  شهر نیز از حضور مردم غوغا می کرد بطوریکه در حسینیه منطقه ینی یاسامال نزدیک به 1000 نفر حضور داشتند. در توصیف عزاداریها نباید از هیئتهای عزاداری بسیاری که درسطح شهر ها و محلات مختلف برگزار می شود ، غافل شد. وقتی در کوچه ها رفت و آمد می کنیم و یا از خیابان ها عبور می کنیم ، با پرچم هایی مواجه می شویم که به علامت برگزاری مراسم عزاداری بر سر در خانه ها بر افراشته شده اند . اکثر هیئتها به مدت 5 یا 10 روز تداوم پیدا می کنند و در روز آخر هیئت سفره احسان بر عزاداران گسترده می شود . برنامه عزاداری با نماز جماعت شروع و با سخنرانی خطیب مسجد یا حسینیه تداوم و با مراسم سینه زنی  پایان می پذیرد ودر بعضی از آنها نیز سفره احسان گسترده می شود که بیشتر توسط مردم بصورت نذری اهدا شده است.

در شهر گنجه نیز عزاداری ماه محرم از شکوه خاصی برخوردار است و مردم در مساجد و حسینیه ها و خیابانها به عزاداری می پردازند . علی رغم ممانعتهای حکومت ، عزاداران حسینی به مداحی و تعزیه سرایی می پردازند.

         نکته جالب توجه در برنامه های عزاداری گریز زدن سخنران به مسائل روز است که در سال 1387  موضوع حمله اسرائیل به غزه همه چیز را تحت تاثیر قرار داده بود و در سال گذشته  (1388) نیز تخریب مساجد توسط حکومت موج محکومیت مردمی را به همراه داشت.  در سال 1387 بیش از 1000 نفر از مردم که به طرف سفارت این رژیم در حال حرکت بودند و شعارهای دینی سر می دادند ، پلیس جلوی آنها را گرفته بود. نکته جالب توجه دیگر الصاق تصاویر مرقد حضرت سالار شهیدان با جملات مختلف در سطح شهر ، داخل واگنهای متروها و... بود که جملاتی همچون ؛

• هر یر کربلا و هر گون عاشورا ( کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا )
• حسین نجات کشتی سی و هدایت چراغی (ان الحسین مصباح الهدی و سفینه النجا )
• کربلا گونونین شهیدی کربلا ( حسین شهید روز کربلا )  و... در آن درج شده بود.

         آنچه در این سفر ما را متاثر کرد و با عث تعجب گردید ، علاقه و عشق سرشار مرد و زن ، کودک و سالخورده ، جوانان و نوجوانان این دیار به حضرت سالار شهیدان بود .

         زیارتگاهها و مساجد و اماکن مذهبی اصلی ترین محلهای حضور مردمی برای عزاداری می باشند. با وجود اینکه حکومت از کشیده شدن عزاداریها به محوطه خیابانها محدودیتهای زیادی را ایجاد می کند ، اما در عمل مردم در شهرهای مختلف در خیابانها نیز عزاداری می کنند.

         زیارتگاه حضرت رحیمه (س) که در نزد مردم به بی بی رحیمه و خواهر حضرت امام رضا (ع) منتسب است و در روستای نارداران باکو قرار دارد ، یکی از اماکنی است که مردم از نقاط مختلف این کشور  جهت زیارت و شرکت در مراسم عزاداری در آن شرکت می کنند. این روستا به میمنت حضور این امام زاده در طول تاریخ 200 ساله بعد از جدایی از ایران هویت دینی خود را حفظ کرده است و عزاداری و سایر مراسم دینی در این روستا به فرهنگ تبدیل شده است. عزاداری با حضور مردم دیندار بخصوص جوانان و نوجوانان و زنان مومنه رونق خاصی دارد و بیش از 20 هزار نفر در غم شهادت سالار شهیدان بر سر و سینه می زنند. آداب و رسوم عزاداری این روستا همچون مناطق شیعه نشین دیگر دنیا ضمن شباهتها، دارای تفاوتهایی نیز می باشد ولی آنچه که بیشتر نُمود دارد ، عشق وافر به امام حسین (ع) است. این روستا در ایام محرم بخصوص در روز عاشورا که محل رجوع و حضور دهها هزار زائر و عزادار می باشد ، با تشکیل دستجات و برگزاری باشکوه عزاداری به بزرگترین تجمع مردمی در داخل کشور تبدیل می شود و اقشار مختلف مردمی از شهرها و مناطق دیگر کشور نسبت به موضوعات سیاسی – اجتماعی و فرهنگی تنویر می شوند.

امسال نیز اصلی ترین دغدغه مردم مسلمان و شیعیان این کشور دین ستیزی های مکرر حاکمیت این کشور می باشد و این روزها نیز محدودیتها و ممنوعیتهای حکومت در مقابله با حجاب بانوان این کشور موجب اعتراضات بسیار مردم این کشور را موجب شده است و تجمعات گوناگونی را در باکو و سایر شهرهای این کشور را شاهد هستیم و انتظار می رود همچون گذشته احیاگری دینی که در این کشور گسترده شده است در در مقابله با این محدودیت ها نیز موثر واقع شود و بانوان باحجاب و دیندار این کشور به حقوق شرعی و قانونی خود نائل گردند

هیئتهای عزاداری

         حکومت این کشور هرگونه فعالیت دینی را درقالب ایجاد مجامع دینی(که به اجماع مشهورند) صادر می کند و دینداران نیز برای برپایی بدون مانع هیئتهای خود را در قالب مجمع دینی راه اندازی کرده اند.این هیأتها در راستای اهداف ذیل تشكیل شد :

1- احیاء و ترویج مبانی شیعه گری، شعائر اسلامی و ضرورت آشنایی هر چه بیشتر مردم مسلمان آذربایجان با فرهنگ تشیع.

2-ایجاد نهادهای مردمی كه صبغه مذهبی داشته و بصورت خودجوش موفق نبوده اند.

3- علاقة مردم آذربایجان به شعــر، موسیقی، مداحی  و نوحه خوانی كه خلاء ناشی از نبود هیئتهای عزاداری احساس می شد.

         هیئتهای هفتگی عزاداران حسینی(ع) معمولاً  با نام 14 معصوم(ع) و یا فرزندان منتسب به آنها تشکیل یافته اند. برنامه های این هیئتها درایام اعیاد اسلامی، محرم وصفر، شهادت امامان (ع) و اهل بیت (ع)، پنجشنبه وجمعه ها و در قالب نذر افراد عضو اجرا می گردد. درهر برنامه ؛ آموزش و قرائت قرآن كریم، آموزش احكام و عقائد اسلامی و عزاداری (سینه زنی ، زنجیر زنی، مداحی و مرثیه سرائی) انجام می پذیرد. می توان گفت در همه شهرهای جمهوری آذربایجان هیئتهای مذهبی وجود دارد و بصورت مرتب برنامه های مختلفی را اجرا می کند. این هیئتها کارکردهای مختلفی دارند. برای مثال در شهر سومقائیت هیئت "المهدی" که برنامه عزاداری ترتیب داده است هر هفته روزهای شنبه در مسجد جمعه شهر سومقائیت برنامه قرائت زیارت عاشورا،سخنرانی،مداحی در خصوص مصیبت های دشت کربلا،روضه خوانی و مرثیه سرائی برگزار می کند. علاوه بر این برنامه ها در روزهای عزای ائمه اطهار (ع) در سراسر شهر سومقائیت مراسم عزاداری برپا می شود. البته برنامه هایی جهت زیارت امامزادگان وجود دارد .از دو سال پیش این هیئت فعالیت خود را آغاز کرده است. در اوایل تشکیل هیئت بصورت سیار فعالیت می کرد و لی بعدها این هیئت دعوت های انجام شده از سوی مردم را پذیرفت و مسجد جمعه شهر سومقائیت را برای خود به عنوان پایگاه ثابت انتخاب نمود. البته در آنجا نیز از رهنمودهای روحانی مسجد حاج رئوف در جهت پیشبرد اهداف هیئت استفاده می نماید.

هرساله شاهد افزایش تعداد هیئتهای مذهبی این کشور می باشیم که با احسانات و نذورات مردمی اداره می شوند و ابتکار عمل در دستان جوانان این مردم می باشد.

منابع

• جباری ، ولی ، شیعیان جمهوری آذربایجان، قم ،موسسه شیعه شناسی، 1389  

2- علی اف، حاج علی اکرام. خاطرات. تدوین:عبدالحسین شهیدی ارسباران، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385.

• بایرام بالجی، "سرنوشت مذهب شیعه در آذربایجان بعد از فروپاشی شوروی"، اخبار شیعیان ، 21 ( مرداد: 1386).

4- Birlik Gazeti, Baku: 1,juan 2008