آخـرین اخــبار، تحلیـل هـا و مقـالات در خصـوص منطـقه قفــقاز

هرچند ایران و آذربایجان دارای پیوندهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی مشتركی هستند، اما علی‌رغم این پیوستگی‌ها رابطه دو طرف هرگز دوستانه نبوده است. روابط تهران و باكو در اغلب موارد زیر تأثیر رابطه استراتژیك آذربایجان با تركیه و غرب (ایالات متحده آمریكا) و اختلافات دو كشور در زمینه رژیم حقوقی دریای خزر بوده است.

آذربایجان در میان سیاست‌های ایران در منطقه‌ی قفقاز حائز نقش مركزی و تعیین‌كننده است. هرچند ایران و آذربایجان دارای پیوندهای تاریخی، فرهنگی و مذهبی مشتركی هستند، اما علی‌رغم این پیوستگی‌ها رابطه دو طرف هرگز دوستانه نبوده است. روابط تهران و باكو در اغلب موارد زیر تأثیر رابطه استراتژیك آذربایجان با تركیه و غرب (ایالات متحده آمریكا) و اختلافات دو كشور در زمینه رژیم حقوقی دریای خزر بوده و همین امر مانع گسترش روابط شده است. هویت لائیك نظام سیاسی آذربایجان و گرایش آن به ملی گرایی، به همراه سیاست‌های خارجی آن نیز در مواردی موجب نگرانی ایران شده است. از دیدگاه ایران، جایگاه مهم غرب در سیاست خارجی آذربایجان، بخصوص روابط باكو با آمریكا و اسرائیل، موجبات تشویش خاطر ایران را فراهم می‌آورد. همچنین دیدگاه ایران نسبت به مسائل حوزه‌ی خزر و خطوط انرژی آن با دیدگاه‌های آذربایجان متفاوت است.

 

اهمیت متقابل ایران و آذربایجان برای یكدیگر

برای جمهوری آذربایجان ایران تنها یك كشور معمولی نیست. در ابتدا ایران یكی از همسایگان جنوبی آذربایجان است. دو كشور حدود 618 كیلومتر مرز خاكی با هم دارند. هر دو كشور دارای ارزشهای مشترك متقابل و بعضی از عناصر فرهنگی مشترك هستند. آذربایجان بعد از ایران دومین كشور شیعی جهان از لحاظ جمعیت است. عضویت دو كشور در سازمان‌های منطقه‌ای مانند سازمان كنفرانس اسلامی و همچنین سازمان اكو شاخص مهمی است كه دو كشور را به هم وابسته و پیوسته می‌كند.(1) در منطقه قفقاز جمهوری آذربایجان بیش از دیگر جمهوری‌ها توجه ایران را به خود مبذول می‌خواند. گسترش پیوند های این جمهوری با غرب و تمایل شدید این كشور برای درگیر ساختن بیشتر منافع ایالات متحده و حضور نظامی این كشور و نیز ناتو در منطقه و نیز از ان مهمتر تقویت برخی هیجانات و احساسات شووینیستی و ضد ایرانی در این جمهوری، از جمله مسائلی هستند كه به شدت می تواند برای ایران تهدید زا تلقی شود. پیشبرد روند دولت- ملت‌سازی در این جمهوری مبتنی بر افزایش پیوند ها با غرب و نیز تكیه بر برخی اسطوره ها و سمبل های ضد ایرانی به شدت تهدید كننده منافع ملی ایران بوده و ایران را به واكنش وامی‌دارد.(2)

عوامل عدم بهبود روابط ایران و جمهوری اذربایجان

اگرچه عوامل مختلفی از جمله اختلاف بر سر تعین رژیم حقوقی دریای خزر، طرح موضوع آذربایجان واحد با شعار وحت آذربایجانی های جهان، ترس آذری‌ها از اسلام شیعی و نفوذ اندیشه‌های انقلابی به داخل كشور خود، تبلیغات منفی رسانه‌های جمهوری آذربایجان علیه ایران، همكاری های آذربایجان با ناتو و... باعث می‌شود كه گه‌گاه روابط دو كشور رو به سردی و تیرگی گراید، اما مهمترین عواملی كه در درازمدت باعث شده تا روابط دو كشور بهبود نیابد را می‌توان در مواردی از قبیل روابط آذربایجان با آمریكا و اسرائیل از نظر ایران و روابط رو به گسترش ایران با ارمنستان از نظر آذربایجان برشمرد.

 

روابط آذربایجان با اسرائیل

یكی از فاكتورهای مهمی‌كه مانع از گسترش سریع روابط بین دو كشور ایران و جمهوری اذربایجان می‌شود، روابط رو به گسترش آذربایجان با اسرائیل می‌باشد كه باعث نگرانی مقامات سیاست خارجی ایران گشته است و در آینده نیز مانع جدی در گسترش روابط طرفین می‌باشد. روابط اسرائیل و جمهوری آذربایجان توسط ایران به عنوان یك تهدید استراتژیك تلقی می‌شود و به همین جهت بهبود روابط دو كشور را تهدیدی دائمی‌برای خود و یكی از موانع اصلی عدم بهبود روابط خود با آذربایجان شده است. از زمان سقوط شوروی، دولت اسرائیل در ابتكار سیاسی مهم و عظیمی برای گسترش و حفظ روابط حسنه با جمهوری‌های سابق شوروی در آسیای مركز و قفقاز درگیر شده است. سیاست استراتژیك اسرائیل در منطقه در جهت پیشبرد اهداف و منافع سیاست خارجی تاریخی تل آویو گام برداشته است. هدف سیاسی اصلی اسرائیل در منطقه ممانعت از گسترش نفوذ ایران در جمهوری‌های شوروی سابق بوده است.(3)

روابط اسرائیل با آذربایجان بنا بر دلایل متعددی اهمیت دارد آذربایجان یك كشور مهم استراتژیك، دارای منابع غنی و مسلمان شیعه است. به عنوان یك كشور ساحلی خرز، آذربایجان، این امكان را دارد كه یك صادر كننده عمده هیدروكربن باشد. بر اساس نظر برخی تحلیل‌گران حتی این اندیشه وجود دارد كه نفت خام خزر روزی به اسرائیل راه پیدا كند. این امر برای جامعه سیاسی آمریكا بسیار جذاب است چرا كه واشنگتن حفظ نفت اسرائیل را تضمین می‌نماید. از سوی دیگر آذربایجان به دلیل تجربه عصر شوروی، امروزه یك كشور مسلمان سكولار است. با این وجود از نظر تاریخی یك كشور مسلمان شیعه محسوب می‌شود و این حقیقت را نباید نادیده انگاشت، بخصوص كه در بررسی روابط اسرائیل و آذربایجان به یاد داشتن آن بسیار با اهمیت است. سیاستگذاران اسرائیلی بسیار مشتاق اند كه این استنباط را كه اسرائیل به طور ذاتی یك كشور ضد مسلمان است، از بین ببرند و برای توسعه روابط با كشورهای مسلمان میانه رو ارزش بسیاری قائل اند.(4)

مقامات آذربایجان كه از نزدیكی با اسرائیل اهداف مختلفی از قبیل ایجاد ارتباط با آمریكا و كشورهای اروپایی از طریق اسرائیل و همچنین كمك های و مساعدت‌های آذربایجان می‌باشد روز به روز روابط خود با اسرائیل را گسترش داده‌اند. آذری‌ها خواهان این مسئله هستند كه در مقابل نفوذ لابی ارامنه در آمریكا از لابی یهود جهت متوقف كردن تحركات علیه خود استفاده كنند. اسرائیل با توجه به نزدیكی آذربایجان به ایران نگاهی استراتژیك به توسعه حوزه نفوذ خود در جمهوری آذربایجان داشته و این امر را با برنامه ای دقیق و فارغ از تبلیغات در حال پیشبرد دارد. این در شرایطی است كه روند فزاینده گسترش حضور رژیم صهیونیستی در گستره‌های اجتماعی اقتصادی تجاری سیاسی و امنیتی آذربایجان رفته رفته ابعاد جدیدی می‌یابد. یكی از اهدافی كه به طور جدی در دستور كار رژیم صهیونیستی در ارتباط با جمهوری آذربایجان قرار گرفته است اقدام به "لابی‌سازی " است كه در این فرآیند مراحل زیر در حال اجراست:

1 ـ سازماندهی یهودیان داخل جمهوری آذربایجان

2 ـ متشكل كردن یهودیان آذری الاصل مهاجرت كرده به سرزمین‌های اشغالی

3 ـ ایجاد پیوند میان آنها و به تبع آن تشكیل سازمانی بزرگ تر

طی تلاش‌‌های یك ساله گذشته این رژیم موفق شده تا یهودیان آذری مهاجر به سرزمین‌های اشغالی را در قالب " مجمع جهانی اسرائیل ـ آذربایجان " ساماندهی كرده و زمینه عملیاتی یك سلسله اقدامات و برنامه‌های دیگر در آذربایجان را فراهم سازد.(5)

 

روابط آذربایجان و آمریكا

جمهوری آذربایجان بعد از استقلال همواره سعی داشته است كه با حفظ روابط نزدیك با امریكا از حمایت این كشور برخوردار شود. تمایل حكومت آذربایجان به برقراری روابط نزدیك با آمریكا كه از زمان روی كار امدن ابوالفضل ایلچی بیگ شروع شد كماكان ادامه داشته و عامل مهمی‌در عدم بهبود روابط این كشور با ایران می‌باشد. آمریكا مایل نیست تا زمانی كه مشكلات تهران - واشنگتن حل نشده، ایران بتواند مناسبات خود را با آذربایجان گسترش دهد. به همین دلیل از تمامی امكانات خود بهره می‌گیرد تا با تهدید و تطمیع، آذری‌ها را به تجدید نظر در مناسباتشان به ایران ترغیب كنند. آمریكا در این مورد دو سیاست متفاوت را در پیش گرفته است از یكسو با ایرانی های مخالف مقیم آذربایجان ارتباط برقرار می‌كند و از سوی دیگر به دنبال گرفتن امتیاز ایجاد پایگاه نظامی‌در این كشور است تا بتوانند از نزدیك بر خزر و ایران كنترل داشته باشد. در این میان با خرج كردن مبالغ هنگفتی برای مطبوعاتی‌ها ی آذربایجان انها را به تبلیغات منفی علیه ایران تشویق می‌كنند تا افكار عمومی‌در آذربایجان علیه ایران بصورت منظم تحریك شود.(6)

تلاش آمریكا برای حضور در دریای خزر و جلوگیری از عبور خطوط لوله نفت از ایران از دلایل تمایل به حضور آمریكا در اذربایجان می‌باشد. از سوی دیگر سرمایه گذارای های كلان آمریكا در آذربایجان به خصوص در منابع نفت و گاز باعث شده است تا آمریكا خواهان محافظت از سرمایه‌های خود در این كشور باشد. تلاش برای بهره مندی هر چه بیشتر از منافع انرژی حوزه دریای خزر و در صورت امكان جانشین سازی ان به جای خلیج فارس، از دیگر اهداف امریكا در این منطقه می‌باشد. در همین زمینه در سال 1994 باكو تحت فشار آمریكا ایران را از پروژه كنسرسیوم بین المللی برای توسعه نفت و گاز خود كنار گذاشت. علاوه بر این باكو دو سال بعد از این اقدام فعالیت‌های همه سازمانهای انسانی، عمومی و مذهبی طرفدار ایران را ممنوع اعلام كرد و رهبران حزب اسلامی آذربایجان را بازداشت كرد و و به اتهام جاسوسی برای ایران محكوم به اعدام كرد. همچنین در زمانی كه بحث های مربوط به احتمال حمله آمریكا به ایران مطرح بود موجب ایجاد بحث های گرمی‌در بین آذری‌ها شده بود و سیاستمداران طرفدار غرب بسیار امیدوار بودند كه در صورت این فرض می توان دوباره به اتحاد آذربایجان شمالی و جنوبی پرداخت. (7)

هرچند روابط جمهوری آذربایجان با آمریكا به دلیل وجود لابی قوی ارامنه در كنگره امریكا دچار نوعی پیچیدگی است، اما این روابط برای آمریكا از ان جهت اهمیت دارد كه واشنگتن را قادر می سازد با نفوز در باكو آن را به منطقه‌ای برای فشار بر ایران و روسیه تبدیل كند. همچنین نفع اذربایجان در این رابطه این است كه می تواند در قضیه قره باغ روی حمایت آمریكا حساب باز كند. پس به طور كلی باید بیان كرد كه حمایت آذربایجان از حضور آمریكا در منطقه و تلاش این كشور در جهت كم رنگ كردن نفوذ ایران در منطقه قفقاز در راستای سیاست همه چیز بدون ایران یكی از مهمترین فوامل ساختاری عدم بهبود روابط بین ایران و آذربایجان بوده است.

 

روابط ایران و ارمنستان

بحث پیرامون رابطه ایران و ارمنستان از این جهت حائز اهمیت است كه چگونگی و كیفیت این رابطه به عنوان متغیر منفی در روابط جمهوری آذربایجان با جمهوری اسلامی ایران نگریسته می‌شود. به علت وجود مسئله قره باغ و اشغال بخش عمده‌ای از خاك اذربایجان توسط ارمنستان، رابطه ایران و ارمنستان در كانون توجهات مقامات آذری قرار دارد. آذری‌ها به هرگونه قرارداد همكاری ایران با ارمنستان حساس بوده و دولت ایران را به روابط صمیمانه با دشمن آذربایجان(ارمنستان) متهم می‌كنند. جنگ ارمنستان و آذربایجان و روابط بین ایران و ارمنستان از عوامل موثر بر بی اعتمادی متقابل بین تهران و باكو بوده است. این مسئله از زمان ظهور جمهوری آذربایجان به عنوان یك دولت-ملت همواره موجب بدگمانی و اتهام بین ایران و آذربایجان بوده است. البته این مسئله تا حدی از ملاحظات سیاسی و مذهبی نیز ناشی می‌شود. بعد از وقوع انقلاب اسلامی ایده صدور انقلاب باعث ایجاد نگرانی در بین جمهوری های همسایه و منبع نگرانی برای كشورهای منطقه شد. این واقعیت مخصوصا در مورد كشور آذربایجان صدق می‌كرد كه عمده جمعیتش شیعه بود آذربایجان همواره ایران را به تحریك شورش شیعیان در این جمهوری متهم می‌كرد.(8)

هرچند تهران آرزوی اعمال نفوذ كردن و دفاع از كل جهان اسلام را دارد، اما شركای اصلی ایران در منطقه را مسكو و ایروان تشكیل می‌دهند. به طور آشكاری محور تهران-مسكو-ایروان یكی از تاثیرگذارترین عوامل را در عدم نزدیكی ایران و جمهوری آذربایجان داشته است.حتی در زمان جنگ ارمنستان با جمهوری آذربایجان ایران پیونهای نزدیكی با ارمنستان داشت. مقامات باكو در پاسخ به انتقادات ایران در مورد رابطه خود با امریكا و اسرائیل ضمن مستقل معرفی كردن سیاست خارجی خود ابراز می‌دارند كه ایران علی رغم اشغال 20 درصد از خاك جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان دارای روابط دوستانه‌ای با این كشور است، از این رو ایجاد روابط میان باكو با اسرائیل و گسترش همكاری‌ها با امریكا نباید مورد اعتراض ایران واقع شود.از نظر آذری‌ها ایران باید به استقلال آذربایجان كه تصمیم گیری در خصوص سیاست خارجی این كشور از مصادیق آن است احترام بگذارد. (9)

نتیجه‌گیری

در مجموع برسی روابط خارجی آذربایجان در ارتباط با ایران نشان می‌دهد كه این روابط در اپتدا دوستانه و از نظر تجاری-اقتصادی در سطحی بود كه ایران را در جایگاه عمده ترین شریك اقتصادی آذربایجان قرار می‌داد، اما به تدریج این روابط هم از نظر سیاسی و هم از نظر اقتصادی دچار چالش هایی شده است. با توجه به این كه جمهوری اذربایجان یك كشور شیعی تلقی می‌شود و با در نظر گرفتن همجواری جغرافیایی و پیوندهای تاریخی و فرهنگی جمعیت آن با ایرانیان روابط دو كشور برای نزدیكی از استعداد و قابلیت بالایی برخوردار است، در حالی كه شواهد حاكی از ان است كه این روابط با گذشت زمان به تدریج با بی اعتمادی و سوء ظن همراه شده و رو به سردی گذاشته است.

به طور كلی با توجه به شرایط مختلف و اقداماتی از قبیل تصویب قانون جدایی دین از سیاست و سركوب فعالان اسلامی به جرم جاسوسی و همكاری با ایران، تامین آزادی عمل بیشتر برای نیروهای پان تركیستی مخالف ایران، انجام تبلیغات منفی در رسانه‌های گروهی دولتی و غیر دولتی آذربایجان بر علیه ایران،گسترش همكاری های نظامی‌با امریكا و گسترش رو به بهبود روابط این كشور با اسرائیل علی رغم نگرانی های ایران، همچنین روابط ایران و ارمنستان همه و همه از عواملی هستند كه باعث سردی روابط بین ایران و آذربایجان شده‌اند. پس به طور كلی نتیجه می گیریم كه علی‌رغم ویژگی های همگرایی بسیاری (دین و مذهب مشترك، اشتراكات تاریخی و فرهنگی،وجود پتانسیل های مناسب برای همكاری و ...) كه در روابط دو كشور وجودارد و علی‌رغم تلاش برای بسط روابط سیاسی، اقتصادی و امنیتی با این كشور، علل مختلف گفته شده باعث شده است تا دو كشور نتوانند آن طور كه باید از ظرفیت‌های موجود برای همكاری استفاده كنند و روابط طرفین سرد باقی مانده است.

 

منابع

1-Nassibli, Nasib ,Azerbaijan- Iran Relations: Challenges and Prospects (Event Summary), Event Report, Kennedy School of Government, Harvard University,

http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/12750/azerbaijan_iran_relations.html

2-افشین زرگر، رقابت قدرتهای بزرگ در قفقاز و آثار ان بر امنیت منطقه‌ای، فصلنامه آسیای مركزی و قفقاز، شماره 58، تابستان 1386

3-.Azerbaijan, Iran Sign Gas Contract, " Tehran Times, January 14, 2010, http://www.tehrantimes.com/index_View.asp?code=212156(January 19, 2010)

4-كرسیتوفر بوسك، روابط اسرائیل و آذربایجان و تاثیر آن بر امنیت منطقه در قفقاز جنوبی،?? شهریور ????

http://www.azararan.ir

5-نگاه استراتژیك اسرائیل به جمهوری اذربایجان، 22 مهر 1389

http://mahtabnews.blogfa.com/post-1768.aspx

6- حسن بهشتی پور، مناسبات ایران و جمهوری آذربایجان، 7 مهر 1389

http://beheshtipour.blogfa.com/post-46.aspx

7- Arif Yunus, Azerbaijan Between America and Iran, RussiaA IN Global Affairs VOL. 4 o No. 3 o JULY - SEPTEMBER o 2006

8-Farhad Atai,The Dynamics of Bilateral Relations in the South Caucasus: Iran and its North Neighbors, Centeral Asia-Caucasus Institute Silk Road Program, The China And Eurasia Forum

9- Nassibli, Nasib ,Azerbaijan- Iran Relations: Challenges and Prospects (Event Summary), Event Report, Kennedy School of Government, Harvard University,

http://belfercenter.ksg.harvard.edu/publication/12750/azerbaijan_iran_relations.html

نویسنده: احسان تقوایی‌نیا

منبع:www.iraneurasia.ir