آخـرین اخــبار، تحلیـل هـا و مقـالات در خصـوص منطـقه قفــقاز

مجتبی حسینی

خبرگزاری آران/سرویس قفقاز جنوبی

راهبرد ملی ایران برای كشورهای همسایه چیست؟ این سوال اگرچه در ابتدا بسیار ساده به نظر می‌آید اما برای پاسخ به آن مولفه‌ها و مختصات بسیاری را باید در نظر گرفت. جدای از حوزه تمایلاتی ایران در خاورمیانه و مدیریت روابط با كشورهای دارای مرز مشترك با ایران به نظر می‌رسد كه دولت‌های ایران از حوزه آسیای مركزی و قفقاز جنوبی غافل شده‌اند. شناسایی و تبیین فرصت‌ها در آسیای مركزی به عنوان بخشی از محیط بین‌الملل از یك سو و شناسایی قابلیت‌های ژئوپلیتیكی ایران از سویی دیگر،براحتی می‌توانست علایق ژئوپلیتیكی ایران را دراین منطقه استراتژیك روشن سازد اما نیم نگاهی به سبك روابط ایران با كشورهای منطقه فوق نشان‌دهنده این مساله است كه ایران نقش‌آفرینی بیشتر در آسیای مركزی را در نظر نداشته و عرصه رقابت را به روسیه و تركیه واگذار كرده است.

به واقع با وجود تعاملات گسترده تاریخی ایران با كشورهای حاضر در قفقاز جنوبی، تهران در دوره پساشوروی به حد بایسته نتوانسته نفوذ خود را در این منطقه تقویت كند و در رقابت با تركیه، روسیه و سایر كشورهای فرامنطقه‌یی، عرصه را واگذار كرده است.هرچند در این ناكامی‌ دلایل و متغیرهای دوجانبه تاثیرگذار بوده، اما مخالفت اصولی روسیه با توسعه نفوذ ایران در قفقاز جنوبی و بویژه فضای تخاصمی میان ایران و غرب و به تبع آن ‌اعمال برخی ‌تحریم‌های ‌بین‌المللی ‌و ‌یكجانبه (از سوی امریكا) ‌علیه تهران،فرآیند ‌توسعه ‌همكاری ایران با كشورهای آذربایجان، ارمنستان و گرجستان را با دشواری‌هایی مواجه كرده است اما كم كاری رهبران دیپلماسی ایران، عدم وجود راهبرد مشخص در قبال كشورهای عضو این منطقه،نداشتن راهبرد كلان برای شناخت چگونگی تعامل با این كشورها، عدم شناخت پتانسیل‌های بالقوه ایران برای تاثیر‌گذاری در روند این منطقه در دوران پسا شوروی،نادیده گرفتن كدهای ژئوپلیتیكی ایران به عنوان عناصر و درونمایه اصلی شكل‌دهنده به سیاست خارجی یك دولت در مقابل دولت‌های دیگر باعث شده تا روابط ایران با كشورهای این منطقه ماهیتا ‌مقطعی و پروژه‌یی باشد.اما با توجه بموقعیت ژئوپلیتیك ایران و توانمندی‌ها و پتانسیل‌های اقتصادی ـ فرهنگی ـ جغرافیایی، یكی از كشورهای مهم منطقه به حساب می‌آید. ایران با توجه بموقعیت ارتباطی، در كانون راه‌های ارتباطی و مواصلاتی اوراسیا واقع شده استو این گستره جغرافیایی برای پیوند جغرافیای میانی و به عبارتی هارتلند هندسی اوراسیا با پهنه آب‌های آزاد و دنیای خارج، از موقعیت ویژه‌یی بهره می‌برد. همچنین بعد از فروپاشی اتحاد شوروی و تشكیل جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته در بخش شمالی ایران، همواره كشورهای فوق با توجه بموقعیت محصور جغرافیایی خود سعی كرده‌اند روابط خود را با كشورهای گذرگاهی ازجمله جمهوری اسلامی ایران، گسترش دهند و این در شرایطی بوده است كه موقعیت دروازه‌یی ایران برای جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته در مقایسه با موقعیت رقبای دیگر، از امتیازات ویژه‌یی برخوردار است.

موضوع مهم دیگری كه به نظر می‌رسد در این میان می‌تواند نقش ایران را در این منطقه پر رنگ‌تر سازد، اشتراكات فرهنگی بین ایران و منطقه است. با این حال، در حال حاضر واقعیت‌های ژئوپلیتیكی و سیاسی حاكم بر منطقه و نیز روند موجود در روابط تجاری ـ اقتصادی ایران با قفقاز جنوبی در مقایسه با دیگر قدرت‌های صاحب نفوذ در منطقه به‌ویژه روسیه و تركیه، به هیچ‌وجه با كدهای ژئوپلیتیكی (بحث مكمل فضایی - ارتباطی و عمق استراتژیك) تعریف‌شده در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نمی‌خواند.

به‌نظر می‌رسد، بعد از فروپاشی اتحاد شوروی، با توجه به واقعیت‌های موجود، ایران هنوز نتوانسته جایگاه شایسته‌یی در شأن پتانسیل‌هایی كه از آن برخوردار است برای خود در منطقه تعریف نماید. به عنوان نمونه، در یك ارزیابی كوتاه و قیاسی از مبادلات تجاری ـ اقتصادی ایران و تركیه با قفقاز جنوبی در دهه گذشته، كاملا می‌توان این موضوع را مشاهده كرد. با توجه به آمار اتاق بازرگانی تهران، كل مبادلات تجاری ـ اقتصادی ایران با كشورهای قفقاز جنوبی در سال 1380 به ارزش 451 میلیون و 163 هزار و 275 دلار بود كه این میزان بعد از یك دهه در سال 1389 با 31 درصد رشد به 592 میلیون و 719 هزار و 327 دلار رسیده است.

در مقابل، در همین مدت، كل تجارت تركیه به عنوان بزرگ‌ترین رقیب منطقه‌یی ایران، با كشورهای حوزه قفقاز جنوبی با بیش از 505 درصد رشد، از 574 میلیون و 570 هزار و 198 دلار در سال 2001، به 3 میلیارد و 479 میلیون و 125 هزار و 250 دلار در سال 2010 رسیده است. این در حالی است كه تركیه با ارمنستان به دلیل اختلافات موجود هیچ رابطه تجاری‌ای ندارد. در حقیقت، مناسبات تجاری ـ اقتصادی تركیه در این مدت، نزدیك به 17 برابر مناسبات تجاری ـ اقتصادی ایران با حوزه قفقاز جنوبی رشد داشته است كه در نوع خود رقم بسیار جالبی است.

به طور كلی، با توجه به آنچه گفته شد لازم است كه تمام دستگاه‌های درگیر، به‌ویژه دستگاه وزارت امور خارجه و نیز وزارت بازرگانی، تمهیدات لازم را در این زمینه به‌كار ببرند تا چنانكه باید، شاهد توسعه جایگاه ژئواكونومیكی ایران در راستای كدهای ژئوپلیتیكی تعریف‌شده در سیاست خارجی ایران در حوزه قفقاز جنوبی و آسیای مركزی باشیم.

پایان پیام.