آخـرین اخــبار، تحلیـل هـا و مقـالات در خصـوص منطـقه قفــقاز

27 خرداد ماه سال ۱۳۹۱ برابر با ۱۶ ژوئن ۲۰۱۲ دریای خزر شاهد یکی دیگر از صحنه‌های رویارویی بین دو کشور آذربایجان و ترکمنستان بر سر منابع انرژی بود اگرچه این رویارویی تا مرحله انتشار بیانیه از سوی طرفین و احضار سفیر ترکمنستان به وزارت خارجه آذربایجان برای ارائه توضیحات پیش رفت ولی باید توجه داشت که تنش پیش آمده اولین درگیری بین دو کشور نبوده و مطمئناً آخرین آن هم نخواهد بود.
 
علت اصلی تنش بوجود آمده بین دو کشور انجام عملیات لرزه‌نگاری از سوی کشتی ترکمنی در میدان گازی سردار (در جمهوری آذربایجان به آن کپز می‌گویند) می‌باشد که این عملیات با تهدید شناورهای جنگی آذربایجان متوقف شد.
 
کپز یکی از حوزه‌های انرژیکی دریای خزر است که قبلاً توسط زمین شناسان شوروی اکتشاف شده است ولی برخلاف حوزه نفتی چراغ، که بخشی از پروژه آذری - چراغ – گونشلی می‌باشد، این حوزه به دلیل اختلاف بین دو کشور به مرحله بهره‌برداری نرسیده است در حالی که شرکت بی پی روزانه ۷۴۰۰۰ بشکه نفت از حوزه نفتی چراغ برای صادرات به دریای مدیترانه به دریای سیاه پمپ می‌کند. 

بعد از احضار سفیر ترکمنستان به وزارت امور خارجه آذربایجان ، خلف خلف اف، معاون وزیر خارجه آذربایجان، انتقاد تند دولت آذربایجان را به اطلاع سفیر ترکمنستان رساند و اقدامات دولت ترکمنستان برای اکتشاف در این حوزه را غیرقانونی و غیرقابل پذیرش خواند و تاکید کرد در صورت ادامه یافتن عملیات اکتشافی از سوی ترکمنستان، آذربایجان حق خود را برای اقدام مقتضی محفوظ می‌داند که در نتیجه وزیر خارجه ترکمنستان فردای آن روز با ارسال یادداشتی به دولت آذربایجان اعتراض شدید خود را به اطلاع آذربایجان رساند و اقدام شناورهای آذربایجان را غیرقانونی خواند و ورود این شناورها را به قلمرو ترکمنستان غیرقابل پذیرش خواند. وزیر امور خارجه ترکمنستان نیز مانند آذری‌ها یادآور شده است ادامه اقدامات تحریک‌آمیز از سوی آذری‌ها با واکنش ترکمنستان همراه خواهد بود. 

می‌توان دریای خزر و منابع انرژیکی واقع در این دریا را مهمترین مولفه در تعیین چگونگی روابط دو کشور آذربایجان و ترکمنستان بعداز فروپاشی شوروی قلمداد کرد. روابط دو کشور بعداز سقوط شوروی از تغییرات سریع و قابل توجهی برخوردار بوده است و بیست سال اخیر طیفی از اتهامات سطوح بالا تا روابط صمیمانه و برادرانه بین دو کشور را در بر گرفته است.
 
صفر مراد نیازف در سال ۱۹۹۶ با سفر به باکو زمینه توسعه روابط دوجانبه را فراهم کرد ولی بلافاصله در سال ۱۹۹۷ نیازف باکو را متهم به بهره برداری غیرقانونی از حوزه‌های نفتی چراغ و آذری کرد و تهدید کرد کمپانی‌های نفتی فعال در این حوزه‌ها را مورد مجازات قرار خواهد داد . فشارهای ترکمنستان در همین سال تا حدی پیش رفت که دو کمپانی نفتی "روس نفت" و "لوک اویل" متعلق به روسیه از مشارکت در توسعه حوزه نفتی کپز- سردار چشم پوشی کردند و فعالیت خود را متوقف نمودند.
 
پیشنهاد ساخت خط لوله ترنس خزر از سوی چند شرکت نفتی خارجی به رهبری شرکت آمریکایی بجتل برای صدور گاز ترکمنستان به ترکیه از مسیر جمهوری آذربایجان می‌توانست تغییری در روابط دو کشور ایجاد نماید که اکتشاف و بهره‌برداری از حوزه شاه دنیز در آذربایجان روابط دو کشور را همچنان سرد نگه داشت و عدم توافق دو کشور بر سر جزئیات این خط لوله آینده این پروژه را در ابهام نگه داشت. 

روابط دو کشور در سال‌های بعد نیز همچنان بصورت تیره ادامه یافت تا اینکه روابط دو کشور در سال ۲۰۰۲ بدلیل انفجار یک تانکر آذری در بندر ترکمن‌باشی ترکمنستان که منجر به کشته شدن شش ملوان آذری شد از هر زمان دیگر تیره‌تر شد. 

مرگ نیازف در سال ۲۰۰۶ شروع تازه‌ای برای روابط دو کشور به شمار می‌رفت و هر دو طرف عزم خود را برای کاستن اختلافات و بازسازی روابط دوجانبه جزم کردند بطوریکه سفر بردی محمداف، رئیس جمهور ترکمنستان، در ماه می سال ۲۰۰۸ به باکو و مذاکره با همتای آذری خود نقطه عطفی در روابط دو کشور به حساب می‌آید.
 
در همین سال عشق آباد و باکو با امضای یک توافقنامه موافقت کردند تا زمان روشن شدن موضوع تقسیم دریای خزر، طرفین از اکتشاف در حوزه‌های مورد اختلاف خودداری کنند حوزه کپز – سردار که در سال ۱۹۵۹ یعنی زمانی که هر دو کشور جمهوری آذربایجان و ترکمنستان بخشی از شوروی به شمار می‌رفتند، توسط زمین شناسان آذری کشف شد و عملیات حفاری در سال ۱۹۸۶ شروع شد که بدلیل فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱ این عملیات متوقف شد. تخمین زده می‌شود ذخایر این حوزه ۸۰میلیون تن نفت و ۳۲میلیارد متر مکعب گاز طبیعی می‌باشد. 

تاکنون دو کشور نتوانسته‌اند در خصوص چگونگی تقسیم منابع بستر دریا به توافق دست یابند در این بین جمهوری آذربایجان خواستار تقسیم دریا بر اساس خط میانی و ترکمنستان نیز بر موقعیت نسبی و واقع شدن حوزه نفتی کپز - سردار در سواحل ترکمنستان تاکید می‌کند با وجود این علی‌رغم عدم دستیابی به توافق در زمینه رژیم حقوقی دریای خزر در بین کشورهای ساحلی این دریا، در طی دو دهه اخیر هر پنج کشور ساحلی مبادرت به عملیات حفاری در بستر این دریا کرده‌اند.
 
اختلاف جمهوری آذربایجان و ترکمنستان در خصوص این حوزه نفتی و گازی یکی از علل مسکوت ماندن احداث خط لوله از بستر دریای خزر برای عبور گاز طبیعی آسیای مرکزی به باکو برای صادرات به اروپا از مسیری به غیر از روسیه می‌باشد.
 
به نظر می‌رسد علت اصلی تنش بین ترکمنستان و آذربایجان عدم دستیابی کشورهای ساحلی به یک توافق همه جانبه می‌باشد در این خصوص نظر روسیه که به وسیله آذربایجان و قزاقستان نیز حمایت می‌شود تقسیم دریا بر اساس خط ساحلی هر کشور می‌باشد که در این صورت سهم ایران تنها ۱۲ الی ۱۴ درصد خواهد بود در حالی که ایران خواهان تقسیم مساوی دریای خزر بین پنج کشور می‌باشد. ترکمنستان نیز که که بین این دو پیشنهاد در تردید بسر می‌برده است از زمان روی کار آمدن قربانقلی بردی محمداف به موضع روسیه متمایل گشته است.
 
هر چند اختلاف بین دو کشور بر سر مالکیت حوزه کپز – سردار عامل اصلی تنش ژوئن ۲۰۱۲می‌باشد ولی برخی تحلیلگران به درگیری آذربایجان و ترکمنستان از منظر موقعیت ژئوپولیتیکی منطقه و نه در روابط دوجانبه دو کشور می‌نگرند بطوری‌که برخی معتقدند اقدامات اخیر ترکمنستان تا حد زیادی به تشویق و فشار مسکو انجام گرفته است چرا که روسیه حس می‌کند هرگونه توسعه در این حوزه موجب به خطر افتادن انحصار صادرات انرژی این کشور می‌شود.
 
آراستون اروجلو سیاستمدار آذربایجانی و رئیس مرکز مطالعات شرق – غرب سفر هیلاری کلینتون به آذربایجان و تاکید وی بر حمایت ایالات متحده آمریکا از پروژه‌های مشترک بین ترکمنستان و آذربایجان و بلافاصله اقدامات تحریک‌آمیز ترکمنستان را بدون ارتباط با یکدیگر نمی‌داند و عامل روسی را در این میان دخیل می‌داند. 

همکاری بین آذربایجان و ترکمنستان می‌تواند منجر به ایجاد کریدور غیر روسی برای صادرات انرژی به اروپا گردد و همین امر موجب نگرانی روسیه از همکاری دو کشور می‌شود. با این حال اروجلو معتقد است اختلافات بین آذربایجان و ترکمنستان در نهایت نمی‌تواند منجر به درگیری نظامی یا تبعات جدی در روابط دیپلماتیک دو کشور گردد.
 
الهام شعبان، رئیس مرکز مطالعات نفت آذربایجان، نیز معتقد است درگیری دیپلماتیک دو کشور صرفاً امری سیاسی می‌باشد و به هیچ وجه اقتصادی نیست. وی پیشنهاد آذربایجان برای توسعه حوزه‌های نفتی مشترک با ترکمنستان را به نفع این کشور می‌داند و می‌گوید تکنولوژی و ظرفیت انسانی این کشور برای انجام اکتشاف و عملیات حفاری ناکافی است و حتی حوزه نفت و گاز کپاز به قدری بزرگ نیست که فدا کردن پروژه مشترک خط لوله ترنس خزر برای ترکمنستان به صرفه باشد.
 
با این حال تنش ایجاد شده بین ترکمنستان و آذربایجان و شروع تمرین نظامی روسیه در هنگامه درگیری دو کشور و بکارگیری ۱۵ کشتی نظامی و ۳۰۰نفر از پرسنل دریایی روسیه می‌تواند سناریوی دخالت روسیه و اعلام حضور این کشور همزمان با سفر وزیر امورخارجه آمریکا به منطقه را قوت بخشد. 

شواهد حاکی از آن است تنش بین دو کشور ترکمنستان و آذربایجان از موقعیت ژئوپولیتیکی منطقه نشات می‌گیرد و اراده اتحادیه اروپا و ایالات متحده برای احداث خط لوله ترنس خزر می‌تواند به طور غیر مستقیم ریشه تنش‌های بوجود آمده باشد. آنچه مسلم است از آنجایی که احداث هر گونه خط لوله در بستر دریای خزر می‌تواند موجب تبعات اکوسیستمی غیر قابل جبران گردد کشورهای ساحلی خزر باید تا قبل از مشخص شدن رژیم حقوقی دریای خزر از اقدامات تنش‌زا بپرهیزند در این بین اگرچه اقدامات روسیه در جهت حفظ منافع ملی این کشور می‌باشد ولی در مجموع می‌تواند ورود بازیگران منطقه‌ای و جهانی به این دریا را با محدویت روبرو کند. 

منبع:ایراس