آخـرین اخــبار، تحلیـل هـا و مقـالات در خصـوص منطـقه قفــقاز

شیعیان جمهوری آذربایجان در ماه محرم

دیباچه :

محرم الحرام حسینی از راه رسیده و شیعیان گیتی؛ دیگر بار در حزن و اندوه فرو رفته اند؛ شیعه که تاریخ آن سراسر با مظلومیت عجین گشته در ماه محرم با الهام از مکتب سرخ حسینی خود را برای پیوستن به مکتب سبز مهدوی آماده می کند که همین آمادگی رمز و راز ماندگاری شیعه در طول تاریخ می باشد؛ علیرغم اینکه در طول قرنهای گذشته تلاشهای زیادی صورت گرفته تا نام و نشانی از شیعه و آرمانهای بلند او باقی نماند اما امروز؛ شیعه سربلندتر از همیشه حضور دارد و همچنان در انتظار موعود خویش بسر می برد.

واقعه حزن انگیز روز عاشورا و مصائبی که در این روز بر اهل بیت (ع) روا داشته شد و نیز ستمهایی که پس از آن در حق اسرای کربلا انجام  گرفت و نیز همه بی حرمتی هایی که حتی در مورد قبر شریف امام حسین(ع) صورت پذیرفت و آن قبر مطهر بارها توسط عباسیان شخم زده شد و نیز همه سخت گیریهایی که از سال 61 هجری تاکنون در خصوص شیعیان بکار گرفته شده،همگی برای از بین بردن آرمانخواهی تشیع بوده چرا که آموزه های مکتب تشیع همواره یکی از بزرگترین چالشهای فراروی باندهای نامشروع قدرت و ثروت بوده است.

چنانچه بخواهیم این موضوع را در تاریخ معاصر شیعه مورد بررسی قرار دهیم، بی شک یکی از مهمترین مواردی که بایستی مورد اشاره قرار گیرد سرنوشت شیعیان سرزمینی است که امروزه جمهوری آذربایجان نامیده می شود.

این شیعیان پس از قراردادهای گلستان(1192ش/1813م) و ترکمنچای(1206ش/1828م) طی سالها زندگی تحت حاکمیت تزارها و کمونیستها بیشترین محدویتها،شکنجه ها،تبعیدها و اعدامها را به دلیل پافشاری بر اعتقادات مذهبی خود متحمل شدند؛ به ویژه پس از سال 1920 که حاکمیت کمونیستها بر مردم شیعه این سامان شروع گردید اوضاع اسفناکی بر آنان حاکم شد به گونه ای که مساجد،حسینیه ها و مدارس دینی تعطیل شدند و روحانیون و عالمان دینی به روشهای مختلف مانند حبس ،تبعید و اعدام از تبلیغ آموزه های دینی محروم گشتند ؛ دوران حکومت استالین بر مردم مسلمان این دیار را می توان یاد آور رفتارهای ظالمانه حجاج بن یوسف ثقفی در دوران حکومت خود با مسلمانان به ویژه شیعیان دانست. بررسی سرنوشت شیعیان جمهوری آذربایجان پس از جدایی از ایران - به ویژه آنگاه که مصیبتهایی مانند به دریا انداخته شدن بیش از سیصد تن از روحانیون آذری توسط کمونیستها به جرم برپایی مراسم عزادرای برای امام حسین (ع) و تبلیغ آموزه های دینی در ذهن آدمی متبادر می گردد- و مشاهده عشق و علاقه کنونی شیعیان جمهوری آذربایجان به امام حسین (ع) این اعتقاد را در ذهن آدمی راسخ تر می نماید که مشعل تابناک تشیع خاموش شدنی نیست که نقش عزاداریهای ماه محرم در این خصوص نقشی بی بدیل می باشد؛ البته اوضاع کنونی جمهوری آذربایجان مبین این حقیقت نیز هست که مبارزه با آموزه های شیعی در این کشور خاتمه نیافته بلکه پس از استقلال این جمهوری تنها شکل مبارزه با آرمانگرایی تشیع عوض شده است. واقعیت این است آمریكا، صهیونیسم، غرب و نیز سران وهابی برخی كشورهای عربی آگاهند كه تنها خطری كه ثروت و قدرت نامشروع و اهداف ظالمانه شان را در مقابل مستضعفین جهان تهدید می كند، موج اسلام خواهی مردم جهان است كه الگوی فكری و سیاسی خود را از عقاید و تجارب منطبق بر ظلم ستیزی و عدالت طلبی یگانه مذهب رهایی بخش اسلام یعنی شیعه كسب می كند. لذا آنها با تشكیل یك مثلث شوم كه دارای ابزار مشترك قدرت، مذهب و ثروت هستند، درصددند تا با مقابله با اصل این آرمانخواهی شیعه كه ریشه در قیام امام حسین ( ع) و اعتقاد به ظهور منجی عالم، مهدی موعود - عج – دارد، از گسترش این فرهنگ در افكار عمومی مسلمانان جهان مخصوصا در بین مردم جمهوری آذربایجان، كه بعد از ایران دومین كشور شیعی جهان است جلوگیری كنند.

با لحاظ آنچه گفته شد این قلم خواهد کوشید به بررسی اجمالی اوضاع جمهوری آذربایجان در ماه محرم پرداخته و گوشه هایی از رفتار اجتماعی شیعیان این کشور دراین ماه و مشکلات و موانع موجود در این خصوص را بررسی نماید.

 عزاداری مردم جمهوری آذربایجان قبل از استقلال

     مردم جمهوری آذربایجان قبل از ورد اسلام به این منطقه ، همچون اکثریت ساکنان مناطق ایران به دلیل برخی سیاستهای غلط حکومت مرکزی و حاکمان محلی خود و نیز به دلیل انحرافاتی که درآئین زرتشت رسوخ کرده بود و نیز با توجه به انطباق اکثریت معارف اسلام با هویت اصیل ایرانیان با آغوش باز اسلام را پذیرفتند. تاسیس دولت صفویه توسط شاه اسماعیل در ایران و رسمیت مذهب تشیع موجب گردید مردم ساکن در این منطقه بیش از پیش با معارف رفیع اهل بیت آشنا گردند و از همان زمان مراسم عزاداری امام حسین(ع) و بزرگداشت ایام تاسوعا و عاشورای حسینی به جزئی از باورها و سنتهای عمومی مردم آن دیار تبدیل گردید .

     در زمان تسلط تزارها بر منطقه تاریخی آران و جمهوری آذربایجان کنونی ، به دلیل مراودات فراوان مردم آن منطقه با وطن اصلی خویش–ایران– و نیز به دلیل سیاست محتاطانه تزارها در برخورد با شیعیان؛عزاداری ماه محرم همچون گذشته و به سبک موجود در ایران با رونق قابل توجه ادامه داشت لیکن با روی کار آمدن کمونیست ها و ایجاد اتحاد جماهیر شوروی مرزهای آهنین بین مردم دو سوی ارس جدایی افکند و مردم آن سوی ارس با فشارهای بی امان کمونیستها از انجام مراسم و آئین های دینی و مذهبی منع شدند و مساجد،حسینیه ها  و تکایا تعطیل گشتند.علیرغم اینکه  کمونیستها مبارزه جدی با ادامه حیات  هنجارهای مذهبی در بین شیعیان جمهوری آذربایجان  را در راس برنامه های خود قرار داده بود، ولی مردم مسلمان این منطقه با الهام ازقیام  اباعبدالله الحسین (ع) آن را سینه به سینه و نسل به نسل منتقل می کردند و به این خاطر بلشویکها هرگز موفق به جلوگیری کامل از برگزاری مراسم دینی و به خصوص عزاداری حسینی در ماه محرم نشدند و حتی مردم به صورت خود جوش مراسم ویژه تاسوعاو عاشورای حسینی را در برخی محل ها و مناطق انجام می دادند که در این جریان موردتهاجم و آزار و اذیت ماموران قرار می گرفتند.

دراین دوره با وجود تمام فشارهای دولت که حتی با شکنجه ،حبس ،تبعید و اعدام همراه بود عاشقان امام حسین (ع) به صورت مخفیانه عشق و ارادت خود را ابراز می کردند .در زمان شوروی سابق در برخی مناطق جمهوری آذربایجان از جمله در مناطق همجوار با ایراناز جمله لنکران ، آستارا ، یاردیملی ، بیله سوار ، جلیل آباد، ماساللیو نیز در نخجوان ؛ عزاداری ماه محرم هرچند محرمانه ولی با حضور تعداد زیاد مردم برگزار می شد كه نقش مهمی در حفظ ارزشهای اسلامی ومذهبی در میان مردم این كشور داشت.درآن دوره مردم مراسم های عزاداری را در منازل خود و با حضور همسایگان از اول ماه محرم تا روز عاشورا برگزار می کردند.

لازم به توضیح است مبارزه کمونیستها با آموزه های دینی تنها در قالب برخورد فیزیکی انجام نمی گرفت بلکه آنها از طرق مختلف مانند تهاجم فرهنگی ، ساخت فیلم های ضد مذهبی که آموزه های اسلامی را تمسخر می نمود و نیز  آوردن استدلالهای به ظاهر علمی مارکسیستی و الحادی تلاش داشتند مسلمانان ایرانی تبار قفقاز به ویژه شیعیان جمهوری آذربایجان را از اعتقادات و ارزشهای دینی خود دور نموده و اسلام را در نظر آنان عامل عقب ماندگی و ارتجاع جلوه دهند.در اتحاد جماهیر شوروی تبلیغات ضد مذهبی «وظایف اخلاقی» تمام «شهروندان صادق شوروی» و مخصوصاً اعضای حزب كمونیست بود. سازمان جوانان حزب، اتحادیه‎های كارگری، تمام موسسات آموزشی از مهد كودك تا سطوح عالی دانشگاهی، همه و همه بر ضد مذهب فعالیت می نمودند.در چنین فضایی،تنها عاملی که باعث می گردید حداقل نام اسلام و مذهب تشیع از اذهان مردم فراموش نگردد عزاداریهای مخفیانه برخی مردم در ماه محرم بود .

 

عزاداری ماه محرم در جمهوری آذربایجان بعد از استقلال

    با فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی و استقلال جمهوری آذربایجان در سال 1991 م ؛مردم جمهوری آذربایجان دوره نوینی را شروع کردند و آنانی که سالهای متمادی در کنج خانه ها و بصورت مخفیانه عشق خود را به امام حسین و سایر شهدای کربلا ابرازمی نمودند توانستند با حضور دوباره درمساجد و حسینیه ها علاقه قلبی خود را به خاندان رسالت نشان دهند. دوران پس از فرو پاشی اتحاد جماهیر شوروی را می توان دوران حیات مجدد اسلام در بین مردم جمهوری آذربایجان دانست که البته هنوز به مانند طفلی تازه پا گرفته در مراحل اولیه بازیابی جایگاه واقعی خویش می باشد . 

بعد از استقلال جمهوری آذربایجان به دلیل سیاستهای فرهنگی گذشته و باتوجه به عدم همخوانی منافع شخصی وحزبی سران این کشوربا دین اسلام و مذهب تشیع و نیز به دلیل فشار قدرتهای خارجی مخصوصا آمریکا؛بدون توجه به مذهب اکثریت مردم این جمهوری؛قانون اساسی این کشور بر اساس دو اصل لائیسم (دنیوی بودن) وسكولاریسم (جدایی‌ دین از سیاست) وضع گردید.

بندهای 2،3،4 اصل 48 قانون اساسی جمهوری آذربایجان که به موضوع دین اختصاص یافته است سیاست دولت آذربایجان در قبال مذهب بیش از 80 درصد مردم آذربایجان را به خوبی نشان می دهد :

بند 2- «هركس حق نگرش مستقل به دین، اعتقاد به هر دینی بصورت فردی و یا جمعی، عدم اعتقاد به هیچ دینی و همچنین بیان و انتشار اعتقاد دینی خود را دارد.»

بند 3- «انجام مراسم دینی در صورتی كه قواعد و انضباط اجتماعی را برهم نزند و یا در ضدیت با اخلاق عمومی نباشد آزاد است.»

بند 4- «عقیده و اعتقاد دینی موجب برائت برهم زدن حقوق جمعی نمی‌شود.»

     چنانچه ملاحظه می‌شود قانون اساسی جمهوری آذربایجان نه تنها از اسلام و مذهب تشیع كه دین و مذهب اكثریت مطلق مردم این كشور است، سخنی به میان نیاورده بلكه با بیان اینكه عدم اعتقاد به هیچ دینی آزاد است بی‌دینی را نیز تائید كرده است.درحال حاضر حق نگرش آزاد به دین(بند2 ماده 48) صرفا در خدمت یهودیان وابسته به صهیونیست قرار گرفته که با اهداف خاصی در جمهوری آذربایجان حضور دارند.آنان با ساخت کنیسه های متعدد و فعالیتهایی از قبیل جذب جوانان آذری و... در صدد افزایش تاثیر گذاری صهیونیستها بر دولتمردان باکو هستند این در حالی است که حدود 80 درصد از مردم آذربایجان ( شیعیان ) علیرغم خواست قلبی نمی توانند به نحو دلخواه خود؛مراسم ماه محرم را برگزار نمایند . امروزه بندهای 3 و 4 ماده اخیر الذکر به دستاویز دولت جمهوری آذربایجان  برای برخورد با مراسم عزاداری ماه محرم در سطح خیابانها تبدیل شده است .این در حالی است که در اولین سال های استقلال جمهوری آذربایجان مراسم عزاداری حسینی و به خصوص روز عاشورا در سطح گسترده تری در معابر عمومی این کشوربرگزار می شد که برخی محافل لاییک و وابسته به غرب با ابراز نگرانی از این وضعیت و با استناد به قانون اساسی موصوف محدودیت هایی را ایجاد و در زمان حاضر مراسم عزاداری در سراسر این کشور در مساجد وحسینیه ها برگزار می شود و حضور گسترده و پرشور جوانان از ویژگی های این آیین هااست.

در جمهوری آذربایجان اکثر شیعیان به ماه محرم اعتقاد قلبی ویژه ای دارند. در مناطق  شیعه‌نشین معمولا تا اربعین حسینی به موسیقی گوش نمی‌دهند و تلاش می نمایند کارهای غیرشرعی انجام ندهند. در این مناطق مراسم عروسی در ماه محرم و صفر برگزار نمی‌شود..تا پایان ماه محرم و اربعین حسینی، معمولا در خانواده هایی که با اعتقادات دینی آشنایی دارند مخصوصا در مناطق جنوبی این کشور ، خانم ها موهایشان را رنگ نمی‌كنند و لباس های نو نمی‌دوزند و تغییر مكان نمی‌دهند. مردم در روزهای تاسوعا و عاشورا لباس های رنگارنگ مخصوصا لباس قرمز نمی‌پوشند .خانواده های مذهبی که توان مالی دارند  سفره های احسان را می گسترانند  و در خانه‌ها، مراسم مرثیه برگزار می‌كنند. اکثر مردم آذربایجان از اسامی نظیر علی، حسن، علمدار، عباس، علی عباس، ذوالفقار، فاطمه، زینب، زهرا و سكینه، برای كودكان متولد شده در ماه محرم استفاده می کنند. در اکثر مراكز فروش نوارهای موسیقی، به جای نوای موسیقی، صدای نوحه‌سرایی، مرثیه و روضه می‌آید. مردم در مساجد جمع می‌شوند و مساجدی كه روحانیان آن فعال‌اند، دارای برنامه‌های متنوع عزاداری‌اند. در این ایام مردم به خصوص در رایونهای جنوبی (جلیل‌آباد، نفت‌چالا، ماساللی، لنكران، یاردیلمی، لریك و آستاراو...) مراسم عزاداری امام حسین را بر پا می کنند. همچنین در شهر باكو، مخصوصاً روستاهای باكو برنامه های عزاداری برگزار می گردد. در شهر باكو پایتخت جمهوری آذربایجان آئین های عزاداری در مساجد تازه‌پیر، حاجی سلطانعلی، گوی مسجد،مشهدی داداش،حاج جواد و نیز در اکثر حسینیه‌ها با شركت قابل توجه شیعیان و دوستداران اهل بیت (ع) بویژه جوانان مومن آذری برپا می شود؛یکی از برنامه هایی که در ایام ماه محرم به ویژه در روزهای تاسوعا و عاشورا در جمهوری آذربایجان صورت می گیرد اهداء خون توسط عزاداران می باشد ؛  در روز عاشورا؛ روستای نارداران در نزدیکی شهر باکو به سبب وجود زیارتگاه امامزاده معروف ،حضرت رحیمه خاتون؛خواهر امام رضا ( ع) به مرکز برگزاری مراسم عزاداری تبدیل می شود . بیش از بیست هزار نفر که اکثر آنان را جوانان سیاه پوش تشکیل می دهد خود را به زیارتگاه مجلل خواهر امام رضا می رسانند و با تشکیل دستجات سینه زنی و زنجیر زنی به عزادارای سرور  و سالار شهیدان می پردازند.به غیر از نارداران در سایر مساجد و اماکن مقدس به ویژه امامزاده بی بی هیبت و امامزاده محسن نیز برنامه های مشابه برگزار می گردد.در این میان مراسم عزاداری ایرانیاندر باکو همواره مورد توجه بوده وعزاداران عاشق و دلباخته اباعبدالله الحسین (ع) باشورو شوق وصف ناپذیر با حضور گسترده در حسینیه ایرانیان مقیم باکو آیین های سوگواریویژه ای را برگزار می کنند و جمع زیادی از مردم آذری نیز که اغلب آنان را جوانانتشکیل می دهند با علاقه وافری در این مراسم شرکت می کنند؛ حضور مداحان و خطیبان برجستهایرانی نیز نقش مهمی در برگزاری گسترده این مراسم ها و آگاه سازی مردم از واقعهکربلا و مصیبت های این روز دارند.

 از دیگر شهرهای جمهوری آذربایجان که مراسم عزاداری ماه محرم در آنجا به صورت ویژه ای برگزار می گردد شهر گنجه است؛ هنوز در گنجه آداب و سنن ایرانی – اسلامی و اعتقادات مذهبی کم و بیش به چشم دیده می شود.در گنجه مانند ایران از اول ماه محرم مراسم عزاداری شروع می شود و مردان و زنان در قالب دسته های عزاداری در امامزاده شهر عزاداری می نمایند در روزعاشورا محوطه امامزاده شهر گنجه مملو از جمعیت می شود و مردم نذرهای خود را دراین محل ادا می کنند.البته طی سالهای اخیر با انتصاب فرماندار جدید این شهر ( المار ولی اف) محدودویتهای زیادی برای شیعیان وضع گردیده ولی عاشقان حسینی در این شهر بدون توجه به این محدودیتها همچنان عنوان شهر« امام  حسین » را برای خود حفظ نموده اند. علاوه بر شهرهای مختلف جمهوری آذربایجان از قبیل باکو و گنجه ؛جمهوری خودمختار نخجوان نیز از جمله مناطقی است که مردم آن در حد وسع و توان عاشورا را از هر لحاظ بزرگ می دارند؛ نوحه خوانی مرثیه سرایی،زنجیر زنی، سینه زنی ،کشتن قربانی، گستردن سفره احسان ، پخش خرما و نذورات دیگر ، نمایش صحنه قتال در کربلا و استمداد مظلومانه امام حسین(ع)؛ مراسم شاخسی و واخسی ، گریه بر مصائب اهل بیت و تعطیل کردن محل کار و کوشش و بازار و... از جمله برنامه هایی است که در این جمهوری در ماه محرم صورت می گیرد . در «نهرم»، «بنین یار»، «یتوی» و دیگر روستاهای منطقه نخجوان جمهوری  آذربایجان، این مراسم به شكل دسته جمعی برگزار می‌شد و همیشه، توجه اهالی دیگر مناطق را به خود جلب می‌كند.فاجعه چند سال قبل که توسط ماموران امنیتی نخجوان در روز عاشورا و در روستای بنین یار اتفاق افتاد هنوز از اذهان مردم منطقه پاک نگردیده است . فاجعه ای که در آن نیروهای امنیتی عزادران حسینی روستاهای اطراف را که برای تجمع در روستای بنین یار عازم بودند مورد ضرب و شتم قرار دادند و به درختان بستند تا عزای حسینی را کم رونق نمایند.  

در سالهای قبل مراسم قمه زنی در جمهوری نخجوان صورت می گرفت که پس از فتوای رهبر انقلاب اسلامی ایران در خصوص حرمت موضوع فوق در حال حاضر در روز عاشورا به جای این مراسم برنامه اهدای خوان از سوی عزاداران انجام می گیرد. نوحه ها و مرثیه هایی که در این جمهوری مورد استفاده مداحان و ذاکرین قرار می گیرد عموما از اشعار مرحوم قمری دربندی،دخیل مراغه ای ،راجی تبریزی ،قاسم بیک ذاکر و حاج سید عظیم شیروانی است. البته اخیرا ازنوارهای مداحی مداحان تبریزی و اردبیلی نیز در برنامه های عزاداری استفاده می شود. روز عاشورا درپایتخت جمهوری خود مختار نخجوان بدون اینکه از طرف دولت مرکزی(باکو ) اعلام شود تعطیل می گردد و سیمای شهر در غم و اندو ه فرو می رود .

 

سخن آخر :

     ماه محرم که همواره یاد آور رویارویی تاریخی حق و باطل و تداعی گر « کل یوم عاشورا و کل ارض کربلاست » است در جمهوری آذربایجان نیز مورد توجه شیعیان این کشور قرار می گیرد. شیعیان جمهوری آذربایجان که طی سالهای اخیر با ایستادگی در برابر برخی سیاستهای ضد دینی ، الهام گیری عملی خود از مکتب عاشورا را اثبات کرده اند در ایام محرم نیز بیش از سایر زمانها ابعاد مختلف قیام امام حسین ( ع) را مرور می کنند. البته استیلای 70 ساله کمونیستها سبب گردیده تا شیعیان این کشور بیش از هر موضوعی ، نیازمند بازخوانی معارف دینی و تعمیق ارزشهای شیعی در جامعه خود باشند که اسلامگرایان آذری علیرغم همه محدودیتهای موجود در صدد انجام این مهم هستند .

 

حسن گلی

 

منابع :

فصلنامه تحقیقی مطالعاتی آران

خبرگزاری آران

تاریخ نگارش مقاله : محرم سال 1388

بازنگری : محرم 1391