آخـرین اخــبار، تحلیـل هـا و مقـالات در خصـوص منطـقه قفــقاز

ایران، جمهوری خود مختار نخجوان  و سیاست  جمهوری آذربایجان

آنچه مشخص است در سال‌های گذشته ترکیه و آذربایجان چندین پروژه را برای کاهش وابستگی نخجوان به رژیم ایران اجرا کرده‌اند

مقدمه
جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از جمهوری آذربایجان است که مرکز آن شهر نخجوان است. در ۹فوریه سال ۱۹۲۴میلادی نخجوان به صورت جمهوری خودمختار تأسیس شد و با اعلام خودمختاری در ترکیب جمهوری آذربایجان قرار گرفت. در واقع نخجوان در ترکیب کشور آذربایجان یک جمهوری خودمختار است که پیوستگی ارضی و جغرافیایی با پیکره اصلی خاک جمهوری آذربایجان ندارد. این جمهوری خودمختار همچنین از جنوب و شمال غربی با جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه و از شمال و شمال شرقی به جمهوری ارمنستان محدود شده است. به علاوه نخجوان در جنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و طول مرزهای این جمهوری با «جمهوری ارمنستان» ۲۲۴کیلومتر، «جمهوری اسلامی ایران» ۱۶۳کیلومتر و «جمهوری ترکیه» ۱۲کیلومتر است. مساحت این جمهوری خودمختار ۵۵۰۰کیلومتر و شمار اهالی آن بیش از ۴۰۰هزار نفر تخمین زده شده‌است. 

بعد از فروپاشی شوروی و آغاز جنگ ارمنستان و آذربایجان، ارتباط زمینی نخجوان با باکو قطع شد و نخجوان در وضع بحرانی ویژه‌ای قرار گرفت. در واقع دو کشور ترکیه و ایران نقش مهمی در ادامه حیات و توسعه این جمهوری كوچك و بخش برونگان جمهوری آذربایجان داشتند. همچنین با توجه به مرز كوچك و ۱۲كیلومتری تركیه با این جمهوری در مقایسه با مرز ۱۶۳كیلومتری در واقع این ایران بود كه نقش استراتژیك و مهمی را در ادامه حیات اقتصادی و سیاسی نخجوان بازی كرد. چنانچه بعد از فروپاشی شوروی و در زمان مناقشه قره‌باغ با تامین برق و مواد غذایی‌، انرژی و سایر نیازهای نخجوان مانع از ایجاد فاجعه انسانی در این منطقه شد. از آن زمان تاکنون نیز تانکرهای سوخت‌، خودروهای باری و مسافری جمهوری آذربایجان برای تردد به نخجوان از خاک ایران استفاده كرده‌اند و حتی احداث جاده مرزی بیله سوار– جلفا توسط ایران برای ایجاد ارتباط زمینی بین نخجوان و باکو بوده است. با این حال در چند سال گذشته به نظر می‌رسد باكو با اتخاذ رویكردهایی كوشیده است از وابستگی نخجوان به ایران بكاهد كه در ذیل آورده می‌شود. 

تشدید مقررات روادید
 در حالی كه مجلس ملی جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۰۶تفاهمی در مورد ایجاد تسهیلات در عبور و مرور اتباع جمهوری آذربایجان ساکن دائم در جمهوری خودمختار نخجوان و اتباع جمهوری اسلامی ایران امضا كردند و ایران نیز از فوریه ۲۰۱۰به صورت یک سویه روادید را برای اتباع جمهوری آذربایجان لغو کرد، در سال گذشته مجلس ملی جمهوری آذربایجان یادداشت تفاهم موجود بین این کشور و ایران را تمدید نكرد. این رویكرد باكو هر چند بنا به اعلام به دلیل مبارزه با مواد مخدر است اما این قانون باعث خواهد شد که اتباع ایرانی در حاشیه مرزها برای ورود به آذربایجان نیاز به ویزا داشته و برای دریافت ویزا به تهران یا تبریز سفر کنند. امری كه موجب طولانی شدن روند تعاملات تجاری بویژه برای مرزنشینان خواهد شد و به عبارتی موجب سخت‌تر كردن ورود ایرانیان و اخلال در تردد به نخجوان می‌گردد. 

گسترش حمل و نقل تركیه با نخجوان
 هر چند جدا از مرزهای نخجوان با ایران شهر ایغدیر ترکیه تنها مرز مشترک این کشور با جمهوری خودمختار نخجوان است و تنها راه خروج از انزوای این جمهوری خودمختار از منطقه گمرکی صدرک، هم مرز با شهر ایغدیر ترکیه است، اما در سال‌های گذشته توجه بنیادینی به گسترش زیر ساختارهای حمل و نقلی بین نخجوان و تركیه شده است. به گونه‌ای كه با وجود مشكلات بی‌شمار در مرز كوچك نخجوان با تركیه، ترکیه و آذربایجان چندین پروژه را جهت کاهش وابستگی این جمهوری خودمختار به ایران عملیاتی کرده‌اند. چنانچه از یك سو آذربایجان و ترکیه، آزاد‌راه ایغدیر-صدرک بطول نزدیک به ۸۲کیلومتر را افتتاح و ارتباط زمینی این جمهوری با ترکیه را تسهیل كرده و دركنار آن نیز با برقراری پرواز مستقیم میان فرودگاه‌های نخجوان و استانبول قرار است طرح احداث خط راه آهن نیز میان جمهوری خودمختار نخجوان و ترکیه (در مسیر نخجوان - ایغدیر- قارص) را اجرا نمایند. 

گسترش روابط بازرگانی تركیه با نخجوان
 در دو دهه گذشته، قسمت عمده‌ای از واردات نخجوان از راه ایران انجام می‌شد، اما در حال حاضر ترکیه حضور قوی و عمیقی در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی‌، تجاری‌، صنعتی‌، فرهنگی‌، نظامی و امنیتی در آذربایجان دارد. اكنون ترکیه نزدیک ۱۰میلیارد دلار در آذربایجان و آذربایجان نزدیک ۲۰میلیارد دلار در ترکیه سرمایه گذاری نموده و مبادلات تجاری ترکیه و آذربایجان به ۴میلیارد دلار رسیده است. در صورتی که میزان مبادلات تجاری ایران و آذربایجان نزدیك به ۵۰۰میلیون دلار است. به علاوه در چند سال اخیر در دوره‌هایی گمرک جمهوری نخجوان واردات کالای مسافری از ایران به این جمهوری که بیشتر از طریق خود اتباع نخجوان صورت می‌گیرد، را به شدت محدود کرده است.(۱) این رویكرد هر چند ممكن است به منظور کنترل و متعادل کردن بازار این جمهوری اعمال شود، اما می‌تواند در راستای كاهش وابستگی آذربایجان به ایران در حوزه اقتصادی بوده و رویكردی سیاسی باشد. گذشته از این نیز با سخت‌تر شدن روادید برای ایرانیان و ایجاد محدودیت‌های مرزی از سوی دولت آذربایجان زمینه مبادلات تجاری و اقتصادی و ایجاد مناطق مشترک صنعتی بین دو کشور سخت‌تر شده است. 

ترانس آناتولی و سوآپ گاز بین ترکیه و جمهوری آذربایجان
 خط لوله «ترانس آناتولی» قرار است گاز طبیعی آذربایجان را از طریق تركیه به اروپا صادر كند و در تیرماه ۹۱به امضای وزرای ذیربط آذربایجان و ترکیه رسید و درسال ۲۰۱۸به اتمام خواهد رسید. پروژه ترانس آناتولی همراه با خط لوله نفت باکو- تفلیس – جیهان از مهمترین پروژه‌های استراتژیک برای دور زدن ایران، با حمایت غرب روبرو است‌. این امر در كنار توافق آنکارا – باکو و با سوآپ گاز طبیعی جمهوری آذربایجان به جمهوری نخجوان (با ساخت خط لوله‌ای به طول تقریبی ۲۰۰کیلومتر) همراه با تعهد ترکیه برای سوآپ گاز بدون دریافت هزینه به جمهوری نخجوان در حالی است كه قرارداد معاوضه (سوآپ) گاز طبیعی ایران و آذربایجان سال ۲۰۰۴میلادی بین ایران و شركت آذری گاز جمهوری آذربایجان امضا شده است. بر اساس این توافق ۲۵ساله بنا شد که روزانه حدود یک میلیون متر مکعب گاز طبیعی آذربایجان از مسیر ایران به جمهوری نخجوان تحویل داده شود. یعنی در حالی كه ایران هیچ‌گونه مشکلی در تامین پایدار گاز جمهوری نخجوان نداشته است، باكو در راستای تنوع بخشیدن به منابع تامین گاز نخجوان و امنیت عرضه و تقاضا به نفع ترکیه و آذربایجان گام برمی‌دارد و با تکمیل خط لوله ایغدیر-صدرک سالانه تا ۵۰۰میلیون متر مکعب گاز میان آذربایجان و ترکیه به مقصد نخجوان معاوضه خواهد كرد. 

آنچه مشخص است در سال‌های گذشته ترکیه و آذربایجان چندین پروژه را برای کاهش وابستگی نخجوان به رژیم ایران اجرا کرده‌اند. یعنی هر چند ارتباط زمینی نخجوان با دیگر مناطق و جمهوری آذربایجان به تنهایی از طریق خاک ایران ( در مقابل راه تركیه و گرجستان) انجام می‌گیرد، اما باكو در سال‌های گذشته كوشیده است تا از وابستگی سیاسی، ژئوپلیتیك و اقتصادی خود به ایران بكاهد و با در نظرداشت ملاحظاتی همچون روابط استراتژیك خود با تركیه عملا تركیه را جایگزین این وابستگی كند و یا حداقل توازنی در نوع وابستگی نخجوان در كوتاه‌مدت و میان مدت بین ایران و تركیه ایجاد نماید. چرا كه در شرایط كنونی تركیه توجهی ویژه به اشتراکات با جمهوری آذربایجان و تلاش برای نفوذ حداکثری و همه جانبه در این کشور داشته و روابط خود با باکو را بر مبنای دو دولت و یک ملت تنظیم کرده است. همچنین با توجه به تأسیس شورای عالی همکاری‌های استراتژیکی، دو كشور تركیه و آذربایجان می‌کوشند تا با تاکید بر پروژه‌های مشترک بر دامنه همکاری‌های اقتصادی و سیاسی خود بیافزایند. در این حال باكو كه از گذشته می‌کوشد تا با استفاده از پتانسیل سیاسی ترکیه نقش این کشور را در حل مشکل قره‌باغ پررنگ کند اكنون با درک توانایی ترکیه به ایفای نقش بیشتر این كشور در نخجوان به جای ایران می‌اندیشد. در این راستا هر چند ترکیه صرفا ۱۱کیلومتر با نخجوان مرز مشترک دارد، اما باكو با در نظرداشت اختلافات و چالش‌های روابط خود با ایران و برای جلوگیری از محاصره شدن نخجوان به دست ایران و ارمنستان و یا وابستگی فزاینده این جمهوری به ایران در شرایط آتش‌بس با ارمنستان، بیش از هر زمانی به افزایش ارتباط همه گونه این جمهوری با تركیه و كاهش وابستگی به ایران می‌اندیشد. 


نویسنده: فرزاد رمضانی بونش، پژوهشگر و عضو شورای نویسندگان ایراس