سرویس آذربایجان /خبرگزاری آران
داوو د نصیریانفر
نویسنده و پژوهشگر
چكیده:
جمهوری آذربایجان دومین كشور شیعی بعد از جمهوری اسلامی ایران می‌باشد كه به اعتراف آقای «هدایت اروج‌اف» رئیس كمیته دولتی امور دینی این كشور 96% مردم این كشور مسلمان هستند كه از این تعداد، 70% (حداقل آماری كه از شیعیان این كشور در گزارشات و آمارهای رسمی اعلام می‌شود) شیعه اثنی عشری می‌باشند.آنچه كه در جامعه امروز آذربایجان با كمی دقت و تأمل قابل فهم و درك می‌باشد اینكه مردم این كشور و به خصوص روشنفكران و صاحبنظران آن بعد از سپری كردن دوران شیفتگی و خودباختگی در برابر غرب و شعارهای پوچ و توخالی آن كه در اوایل استقلال این كشور از اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی بشدت بروز و ظهور داشت و به تدریج واهی بودن این شعارها در صحنه جهانی را به عینه مشاهده كردند و امیدشان به غرب ودموكراسی تبلیغی و نشأت گرفته از فرهنگ لیبرالیستی به یأس و سرخوردگی مبدل گشت، به سرچشمه نورانی و نجات بخش اسلام روی می‌آورند. چنان كه خود غربی‌ها نیز به این امر معترف هستند. به عنوان نمونه، گزارشگر رادیو «موج آلمان» كه در عید سعید فطر سال جاری (سال 1385) در باكو و جمهوری آذربایجان حضور داشت وگزارشی از مساجد این كشور تهیه نموده است در گزارش خود اذعان می‌كند كه: «اسلام در آذربایجان در حال تقویت است».
كلید واژه‌ها
اسلام، باورهای دینی، تشییع، حجاب، سلفی‌گری، شیعه اثنی‌عشری، مساجد، نورچی‌ها، وهابی‌ها.
در این مقاله و نوشته سعی شده است كه باورهای دینی و میزان و عمق نفوذ آن در بین مردم عامی جمهوری آذربایجان در سالهای پس از استقلال از سیطره و یوغ حكومت سوسیالیستی و دین ستیز شوروی سابق مورد بررسیی اجمالی و میدانی قرار گیرد و نمودها و مظاهر این باورمندی بیان شود.
جمهوری آذربایجان با مساحت 600/86 كیلومتر مربع یكی از سه جمهوری تشكیل دهنده قفقاز جنوبی می‌باشد كه در شمال ایران واقع شده است و 611 كیلومتر با ج .ا.ا مرز مشترك دارد. جمهوری خودمختار نخجوان كه توسط جمهوری ارمنستان از آن جدا می‌شود و منطقه خودمختار قره‌باغ كوهستانی كه محل مناقشه و درگیری این كشور با ارمنستان می‌باشد، در تركیب جمهوری آذربایجان قرار دارند.
جمعیت این كشور طبق اطلاعات اعلام شده از سوی كمیته دولتی آمار این كشور، تا اول جولای سال 2006 (دهم تیرماه 1385) بالغ بر 8 میلیون و 483 هزار نفر می‌باشد كه حدود 25% از این تعداد- یك چهارم جمعیت كشور- در پایتخت آن یعنی شهر باكو ساكن هستند.
جمهوری آذربایجان دومین كشور شیعی بعد از ج.ا.ا می‌باشد كه به اعتراف آقای «هدایت اروج‌اف» رئیس كمیته دولتی امور دینی این كشور، 96% مردم این كشور مسلمان هستند كه از این تعداد، 70% (حداقل آماری كه از شیعیان این كشور در گزارشات و آمارهای رسمی اعلام می‌شود) شیعه اثنی عشری می‌باشند.
آنچه كه در جامعه امروز آذربایجان با كمی دقت و تأمل قابل فهم و درك می‌باشد اینكه مردم این كشور وبه خصوص روشنفكران و صاحبنظران آن بعداز سپری كردن دوران شیفتگی و خودباختگی در برابر غرب و شعارهای پوچ و توخالی آن كه در اوایل استقلال این كشور از اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به یأس و سرخوردگی مبدل گشت، به سرچشمه نورانی و نجات بخش اسلام روی می‌آوردند. چنان كه خود غربی ها نیز به این امر معترف هستند. به عنوان نمونه، گزارشگر رادیو «موج آلمان» كه در عید سعید فطر سال جاری (سال 1385) در باكو و جمهوری آذربایجان حضور داشت و گزارشی از مساجد این كشور تهیه نموده است در گزارش خود اذعان می‌كند كه: «اسلام در آذربایجان در حال تقویت است».
به نوشته روزنامه «ینی آذربایجان» در تاریخ 22/4/86 گرایش گسترده اهالی به دین وپر رنگ‌تر شدن ارزش‌های دینی به ویژه در سالهای اخیر در جامعه آذربایجان موجب افزایش شمار كسانی شده كه خواهان تدریس دین در مدارس هستند.
برخی مغرضان و دشمنان سرسخت اسلام در این كشور، تقویت اسلام در آذربایجان را با مسائل اقتصادی در ارتباط می‌دانند و عنوان می‌كنند، علت اساسی این امر مشكلات اقتصادی و بی‌عدالتی اجتماعی موجود در جامعه آذربایجان می‌باشد كه موجب می‌شود اسلام رادیكالی در جامعه رشد كند و تقویت شود و زمینه را برای انفجار مهیا كند.
بیداری عرق اسلامی در بین مردم مسلمان جمهوری آذربایجان وروی آوردن بیش از پیش آنان به چشمه زلال و حیات بخش اسلام، معاندان اسلام و جیره خواران مسیحیت متعصب و خشك و صهیونیسم شیطانی را در این ك شور عصبانی كرده و به خشم آورده است كه آثار و علایم این عصبانیت و كینه و عداوت را به راحتی می‌توان در لابه‌لای نوشته‌ها و مقالات بیشتر نشریات غربگرای آذری مشاهده كرد كه نمونه بارز آن مقاله «اروپا و ما» به قلم «رافق تقی» مرتد در نشریه «صنعت» می‌باشد.
گسترش گرایشات اسلامی در جمهوری آذربایجان آن چنان بالا گرفته است كه شبكه تلویزیونی «آینس» این كشور كه بلندگوی صهیونیسم در این كشور مسلمان می باشد، ناگزیر به اعتراف این موضوع میمون شده و در برنامه تحلیلی خود تحت عنوان «اوتن هفته (هفته گذشته)» در تاریخ 30/2/86 اعلام می‌دارد: «گرایش به ارزش‌های اسلامی در میان مردم آذربایجان به ویژه در سالهای اخیر بسیار افزایش یافته است ولی به نظر کارشناسان مسایل دینی برخی نیروها از این تحولات برای تأمین اهداف مكارانه خود سوء استفاده می‌كنند. در هر صورت، علاقه مردم به ویژه جوانان به ارزش‌های اسلامی به تدریج افزایش می‌یابد. این عامل به نوبه خود ایجاب می‌كند كه در همه ادارات اعم از دولتی و غیردولتی، سازمان‌ها، شركتهای محلی و خارجی وغیره شرایط لازم برای كاركنان متدین ومؤمن فراهم شود تا بتوانند وظایف شرعی خود را به جا آورند.
«امروز در آذربایجان نسل جوان بیش از افراد سالخورده به فراگیری علمی اسلام علاقه دارند».استكبار و در رأس آنها آمریكا و اسرائیل و نیز، اذناب و مزدوران آنها در داخل جمهوری آذربایجان، با احساس ترس و نگرانی از گسترش اسلام راستین و فرهنگ تشیع در این كشور و برای مقابله با این جریان، سعی در ایجاد جریانات اسلامی منحرف نظیر سلفی گری (وهابی‌ها)، نورچی‌ها و ... می‌نماید. چنان كه به قول آقای «القار ابراهیم اوغلو» رییس مركز دفاع از آزادی اعتقادات دینی در جمهوری آذربایجان، در آذربایجان برخی مسئولان شرایط لازم را برای اشاعه و هابی‌گری فراهم كرده‌اند. امروز یك ویروس بسیار مخرب مانند «طالبان» در آذربایجان شیوع یافته است. برخی ماموران از اسلام تنفر دارند. آنها شرایط لازم را برای وهابی‌ها فراهم كرده‌اند.
رئیس مركز دفاع از آزادی اعتقادات دینی با اشاره به برخوردهای بیرحمانه و مشكلات عمدی ایجاد شده برای فعالیت جمعیت تحت سرپرستی خود گفت: «ولی برای تشكل‌های افراطی كه فعالیتشان به وجهه دین اسلام لطمه می‌زند هرگونه شرایط لازم فراهم می‌شود».
به نظر حاج‌القار، برخی نیروهای خارجی برای جلوگیری از نشر اسلام واقعی در آذربایجان تلاش می‌كنند: «آنها می‌خواهند رویارویی‌های ایجاد شده میان مسلمانان در عراق و سایر كشورهای اسلامی را به آذربایجان نیز منتقل نمایند».
علاوه بر این، گسترش گرایشات اسلامی در این كشور شیعی، اسلام آمریكائی و دیگر مذاهب اسلامی و كشورهای حامی آنها را حساس كرده تا تور خویش را پهن كنند و از این خوان گسترده بهره و طعمه خویش را صید نمایند. در این مورد می‌توان به تحركات وهابی‌ها و نورچی‌ها در آذربایجان اشاره كرد. چنان كه جریان سلفی بیش از سایر جریانات دینی در جمهوری آذربایجان ترویج یافته و از نظر سرعت رشد از همه آنها سبقت گرفته است. می‌توان از جریان نورچی نیز نام برد كه اشاعه آن نیز در آذربایجان از سرعت بسیاری برخوردار است.
در اغلب اوقات از جریان نورچی به عنوان اسلام علمی نام برده می‌شود. پس از استقلال آذربایجان سیل ورود پیروان جریان نورچی به ویژه طرفداران فتح‌اله گولن یكی از نظریه پردازان شاخص این جریان از تركیه به آذربایجان آغاز شده است. نورچی‌ها شبكه آموزشی بزرگی را در آذربایجان بوجود آورده‌اند. پیروان این جریان بیشتر مسایل آموزشی را مورد توجه قرار داده‌اند و لذا ممكن است در ظاهر فعالیت آنها خطرناك به نظر نرسد. ولی نورچی‌ها قصد ایجاد حكومت دینی در این كشور را دارند و هدف اصلی آنها از تدریس علوم الهی، جذب هواداران بیشتر است.در ذیل، به نمودهایی از باورها و اعتقادات دینی و اسلامی مردم جمهوری آذربایجان اشاره می‌شود.
1- فرهنگ عفاف و حجاب
علیرغم حكومت هفتاد ساله كمونیستی در جمهوری آذربایجان و مبارزه شدید این حكومت با مظاهر و مبانی دینی و به خصوص اسلامی و نیز، سعی و تلاش غرب و صهیونیسم در ترویج فرهنگ غربی و لیبرالیستی در سالهای بعداز استقلال از سیطره حكومت سوسیالیستی در این كشور، باید اذعان نمود كه برخلاف ظاهر زنان آذری و وضع پوشش آنان، اكثر آنان هنوز حجب و حیای اسلامی و زن شرقی را در وجود خود دارند و همانند زنان غربی و غیرمسلمان دریده و بی‌عفت نیستند.
قابل ذكر است كه ظاهر و پوشش زنان آذری در شهرهای منطقه تالش نظیر آستارا، لنكران، ماسالی نسبت به باكو مناسب‌تر و بهتر می‌باشد و پوشش سنتی دراین شهرها در حال حاضر هم تا حدودی قابل رؤیت می‌باشد و لذا میزان برهنگی زنان در این مناطق در مقایسه با باكو كمتر می‌باشد.
البته این نكته را باید متذكر شد كه الحمدا... تعداد زنان محجبه در این جمهوری روز به روز در حال افزایش می‌باشد و امروزه می‌توان زنان محجبه را در میان همه قشرهای این كشور مشاهده كرد. به ویژه در بین دختران كم سن و سال حجاب بسر كردن و محجبه شدن بیشتر به چشم می‌خورد. به گونه‌ای كه روزنامه غربگرای «اولایلار» در مقاله‌ای با عنوان «افراطی‌گری» در شماره روز 19/07/85 خود بغض و كینه خود را از گسترش فرهنگ عفاف و حجاب در این كشور شیعی بروز داده و می‌نویسد: «مشاهده افزایش زنان محجبه در پایتخت و دیگر شهرها مشكل نیست. چند سال قبل، تنها در بین گروه‌های خاصی می‌شد زنان محجبه را مشاهده كرد كه خود راملزم به رعایت حجاب می‌‌دانستند اما هم‌اكنون در همه جاها در دبیرستان‌ها، دانشگاه‌ها و محل‌های كار با زنان محجبه روبرو می‌شویم. به ویژه در بین دختران كم‌سن و سال اینگونه موارد بیشتر به چشم‌می‌خورد و لذا حجاب بسر كردن دختر 2 ساله تنها می‌توان به عنوان افراطی گری نام نهاد».بدنبال افزایش حجاب در میان زنان آذربایجان نگرانی‌های رژیم صهیونیستی نیز بیشتر شده و عوامل وابسته به آنها به زبان آمده‌اند طوری كه در همین راستا «گوهر بخشعلی اوا» نماینده مجلس ملی آذربایجان و مدیر انستیتوی شرق شناسی آكادمی علوم باكو از افزایش حجاب در آذربایجان ابراز نگرانی كرد. وی از خانواده‌ها و بانوان دیندار كه فرزندان دختر خود را به رعایت حجاب تشویق می‌كنند انتقاد كرد. این عضو مجلس ملی آذربایجان پا را فراتر گذاشته و در بخشی كه اطلاعاتی از آن ندارد وارد شده و گفته است، قرآن حجاب را فقط برای زنان حضرت پیامبر- صلی‌الله علیه و آله- منحصر كرده است.
از این روست، غرب و نوكران وسینه چاكان داخلی آنان با احساس خطر و ترس از گسترش و شیوع فرهنگ ناب اسلامی و شیعی در این كشور و در مقابله با فرهنگ اسلامی و شیعی و زدودن معنویت از جامعه آذربایجان و دور كردن مردم مسلمان این كشور و به خصوص جوانان آن از فرهنگ غنی و انسان‌ساز ومتعالی شیعه، به كمك شبكه‌های تلویزیونی جمهوری آذربایجان (اجتماعی، Az.tv، آینس، لیدر، اسپیس) و با بخش برنامه‌ها، فیلم‌ها، شوها، تبلیغات و ... كه عمدتاً مستهجن و به سبك و سیاق فرهنگ غربی و فرهنگ حاكم بر جامعه جهانی و تحمیلی دستگاه فرهنگی سرمایه‌داری و لیبرالیستی و ضددینی می‌باشد و روز به روز در این مسیر (نمایش فیلم‌های مذكور) گوی سبقت را از همدیگر می‌ربایند، مردم مسلمان این كشور را به تدریج از فرهنگ اسلامی و فرهنگ اصیل خویش دور می‌كنند و فرهنگ و فكر و ذهن و باورهای آنها را كانالیزه می‌كنند. چنانكه این شبكه‌ها با حمایت و پشتیبانی مالی و فكری و خط‌دهی بازوهای اقتصادی فرهنگ لیبرالیستی همانند شركت مخابراتی اسرائیلی «باكسل»، شركتهای الكترونیكی «سونی» و «سامسونگ» و ... با ترتیب دادن و برگزار كردن فستیوال‌ها و مسابقه های آواز وترانه خوانی و موسیقی با عناوینی نظیر «آذر استار» و ... در بین جوانان آذری- اعم از دختر و پسر- كه در آنها در ذبح مسائل اخلاقی و برهنگی دختران مسلمان آذری به جرأت می‌توان گفت حتی از خود غر ب هم جلو می‌زنند، الگوها و ستاره‌هایی را به جوانان و جامعه آذربایجان معرفی می‌كنند كه باب میل فرهنگ منحط غربی است.ولذا كشور آذربایجان به نوشته روزنامه‌های این كشور، از جمله روزنامه «خبر باكو»، در بین كشورهای اروپایی از لحاظ از هم پاشیدن خانواده‌های جوان در رتبه اول قرار دارد. علماء و كارشناسان دینی، علت اساسی این امر را بیكاری و فیلم‌های ضد اخلاقی پخش شده از كانال‌های تلویزیونی این كشور می‌دانند.
در نتیجه بی‌بند و باری اخلاقی و به دنبال آن از هم پاشیدن كانون مقدس خانواده، تبعات زیان‌بار و مخرب دیگری در این كشور بروز نموده است كه در روزنامه اولایلار در شماره روز سه شنبه مورخه 10 اكتبر 2006 (18/07/85) به آن اشاره شده است. این روزنامه در تیتری تحت عنوان «تولد 26 هزار نوزاد غیرقانونی در جمهوری آذربایجان» می‌نویسد: این تعداد نوزاد در چند سال اخیر در آذربایجان می‌باشد. تنها در سال 2006 هشت هزار نوزاد غیرقانونی در آذربایجان متولد شده است.
2- بزرگداشت اعیاد و مناسبت‌های اسلامی
مراسمات ومناسبت‌های مذهبی نظیر میلاد حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و روز زن، میلاد فرخنده حضرت علی علیه‌السلام سالروز وفات حضرت زینب كبری سلام علیها و ... از سوی هیئت‌ها و تشكل‌های اسلامی در مساجد، چادرها و ... برگزار می‌شود. در این مراسمات به وضعیت سیاسی و اجتماعی آذربایجان و غرب واقع شدن دین و تشیع ونیز پوشش غیر اسلامی و نامناسب زنان آذری در این كشور و همچنین، تحولات روز جهان اسلام از طرف سخنرانان این مراسمات اشاراتی می‌شود.
3- مساجد و زیارتگاه‌ها
مساجد شهر باكو كه اكثراً قدیمی بوده و از سنگ بنا شده‌اند- از جمله امام حسین علیه‌السلام، مسجد تازه پیر، مسجد حاج سلطانعلی، مسجد مشهدی داداش، مسجد حاج جواد، مسجد جمعه و ...- در بخش مركزی و قدیمی این شهر ونزدیك سفارتخانه ج .ا.ا. واقع شده‌اند.
متأسفانه به جز یكی دو مسجد (مسجد مشهدی داداش و مسجد تازه پیر) اكثر مساجد در جمهوری آذربایجان مهجور و غریب واقع شده‌اند. با این وجود، صرف این مساجد در این كشور حال و هوای اسلامی و شیعی به این جمهوری بخشیده است و باعث رونق و ترویج و گسترش فرهنگ اسلامی و شیعی در این كشور شده و ضامن بقا و پویایی آن می‌باشد.
در شهر قبا نیز 4 مسجد به نام‌های خانم (بی‌بی) سكینه (امام جماعت آن حاج میرمحسن صمداف می‌باشد)، حاج جعفری (بزرگ‌ترین مسجد قبا)، اردبیل (به جهت اینكه در محله و منطقه‌ای بنا شده است كه در دوران گذشته اردبیلی‌ها در آن منطقه و محله سكونت داشته‌اند، به این اسم نامیده شده است. بر روی سنگی كه بر روی دیوار بیرونی این مسجد جاسازی شده است عنوان «اردبل مسجیدی- 1312 هجری» حك شده است) و مسجد جامع (بنا شده در قرن 19 میلادی) وجود دارد. سه مسجد اولی در دست شیعیان این شهر و مسجد جامع نیز در اختیار اهل تسنن قبا می‌باشد.
شهر برده نیز دارای مساجد، زیارتگاه‌ها و بناهای تاریخی بسیاری هست كه اكثر آنها مربوط به دوره صفویه بوده و یا توسط اعقاب این خاندان بنا شده‌اند و لذا شبیه بناهایی هستند كه توسط این خاندان حكومتی شیعی در دیگر نقاط ایران آن زمان بنا شده‌اند. به عنوان مثال مرقد و زیارتگاهی در این شهر وجود دارد كه گنبد آن منقش به كلمه مباركه «الله الله» بوده و می‌توان گفت مقیاس كوچكتری از گنبد «الله الله» بقعه شیخ صفی الدین در شهر اردبیل می‌باشد.
در شهر لنكران (مركزیت منطقه تالش نشین جمهوری آذربایجان) نیز مساجد بسیاری از جمله مسجد بازار بزرگ (احتمالاً مسجد جامع شهر می‌باشد) مسجد بازار كوچك، مسجد قاراچی‌لار و ... وجود دارد. مسجد بازار بزرگ مسجدی قدیمی و مربوط به قرون 19 و 20 میلادی بوده و با آجر قرمز به سبك و سیاق و همانند معماری مسجد جامع شهر آستارای ج.ا.ا. بنا شده است و دارای پنجره‌های مشبك چوبی با شیشه‌های رنگی به ماهند پنجره های مساجد قدیمی شهرهای ایران می‌باشد. لازم به توضیح است كه تابلوئی بر یكی از ستون‌های این مسجد آویزان كرده‌اند و بر روی آن عكس‌های علماء قدیمی شهر لنكران را به همراه مشخصات آنها چسبانده‌اند.
بر اساس اطلاعات منتشر شده از سوی كمیته دولتی امور دینی جمهوری آذربایجان در حال حاضر، در این كشور 300/1 مسجد، 500 پیر و زیارتگاه و 40 كلاس قرآن به تدریس تعلیمات اسلامی مشغول هستند. كلاً در این كشور یك مؤسسه عالی و دانشگاهی برای تحصیلات دینی وجود دارد و آن هم دانشگاه اسلامی باكو می‌باشد كه دارای شعبه در شهرهای زاگاتالا، لنكران، مینگه‌چور و سومقاییت می‌باشد.
به گفته هدایت اروج‌اف رئیس كمیته دولتی در امور دینی آذربایجان در مصاحبه مطبوعاتی خویش، در كشور آذربایجان 321 اجماع اسلامی و 31 اجماع غیراسلامی به ثبت رسیده است. از 31 اجماع غیر اسلامی 20 اجماع مسیحی، 7 اجماع یهودی، 3 اجماع بهائی و یك اجماع نیز كریشنائی می‌باشد. ایشان خاطر نشان ساختند كه 96% مردم آذر مسلمان هستند.حسینیه ایرانی‌های مقیم باكو موسوم به حسینیه اهل بیت علیهم السلام كه در خیابان كاظم زاده باكو واقع شده است، بسیار كوچك بوده و علیرغم احداث چادر در حیاط آن در مناسبت‌های مذهبی نظیر دهه محرم و لیالی بابركت قدر، گنجایش سیل مشتاقان و محبان ائمه اطهار علیهم السلام و شیعیان آذری- كه جوانان ونوجوانان اكثریت را تشكیل می‌دهند- را ندارد و این حقیر به چشم خود دیده‌ام كه چطور تشنگان چشمه زلال تشیع با هزار امید و آرزو برای بهره‌مندی از فیوضات برنامه‌های مذهبی حسینیه به آنجا هجوم می‌آورند و حتی حاضر می‌شوند در زیر باران و در حیاط حسینیه سرپا بایستند و در مراسمات حضور یابند اما متأسفانه عده بسیاری با كمبود جا و مكان مواجه شده و مجبور به ترك حسینیه و چادرها می‌شوند به علت تنگی جا و مكانشان همیشه معذب هستند و آن چنان كه شاید و باید نمی‌توانند از برنامه‌ها بهره مند گردند.
لذا جا دارد كه نهادهای مربوطه فكر اساسی در این راستا بنمایند چرا كه حسینیه تنها جا و مكانی است كه شیعیان آذری و دوستداران نظام مقدس ج.ا.ا. مشتاقانه و بدون هیچ چشمداشت مادی خاصی در آنجا حضور می‌یابند و تنها تریبون راحت و سهل‌الوصول در اختیار ج.ا.ا. می‌باشد كه می‌تواند در راستای ترویج و گسترش ترویج و گسترش تشیع علوی و برنامه‌های فرهنگی مدنظر از آن سود جوید. البته نباید این نكته را از نظر دور داشت كه این تربیون باید در اختیار فرد (افرادی) عالم به مسائل دینی و علم روز و معتقد و دلسوز به نظام مقدس ج. ا.ا. و نكته سنج و باهوش و زیرك قرار گیرد تا نتیحه مطلوب عاید اسلام و نظام شود و از انفعال و ركود و روزمرگی خارج شود.
آرامگاه خواهر بزرگوار امام رضا علیه‌السلام به نام «بی‌بی رحیمه= بی‌بی حكیمه» در باكو در دو محل واقع شده است یکی در ورودی باکو در کنار جاده باکو - آستارا که به زیارتگاه «بی بی هیئت » مشهور است و در كنار ساحل دریای خزر قرار گرفته است. (این مكان به عنوان آرامگاه خواهر امام رضا علیه‌السلام در نزد اهالی باكو مشهورتر است).
آرامگاه دیگر در نزدیكی قصبه نارداران باکو جای گرفته است که بنا به اقوال رایج جنازه مطهر آن خانم بزرگوار از بی بی هیبت به این مکان منتقل شده است این آرامگاه توسط دینداران قصبه مذكور و سایر مؤمنین جمهوری آذربایجان در سالهای اخیر بازسازی شده و محوطه‌ای بسیار بزرگ و وسیع و زیبا دارد و قبرستان باكو در اطراف آن قرار گرفته است. هر دو آرامگاه، پذیرای شیعیان و محبان اهل بیت علیهم‌السلام- به ویژه در مناسبت‌ها و اعیاد اسلامی- بوده و پیوند دهنده و حافظ اعتقادات مردم مسلمان این جمهوری به تشیع و دین مبین اسلام می‌باشد.
4- تحمل‌پذیری دینی
نكته دیگری كه در مورد باورهای دینی مردم جمهوری آذربایجان باید به آن اشاره شود این كه مردم این كشور نسبت به عقاید و آراء گوناگون در این كشور سعه صدر بیشتری دارند. به عبارت دیگر، تلورانس دینی در این جمهوری بالا می‌باشد. اما متأسفانه باید اذعان نمود كه غیرت و تعصب دینی در آذربایجان رنگ باخته است و بروز و ظهور آن چنانی در بین مردمان آن ندارد.
5- ارزش و احترام به قرآن كریم
هدیه قرآن كریم به مسئولین جمهوری آذربایجان (چه به صورت رسمی و چه به عنوان رشوه) بسیار مورد استقبال قرار می‌گیرد و آن را با كمال امتنان قبول می‌نمایند و در بسیاری از موارد كارساز و كارگشاست.
■ برخی مشكلات عمده دینی در جمهوری آذربایجان
1. سیاست دینی دولت این كشور كه مبتنی بر اصول لائیك و جدایی دین از سیاست می‌باشد، عمده‌ترین مانع در گسترش و ترویج دین مبین اسلام در این كشور می‌باشد.مضاف بر اینكه سردمداران این كشور جهت جلب رضایت و حمایت غرب و صهیونیسم جهانی به موازات سخت‌گیری برای فعالیت‌های اسلامی راستین و شیعی، زمینه مناسب را برای ترویج و گسترش مسیحیت و عقاید انحرافی و خرافی در این كشور فراهم می‌سازند.
2. فعالیت گروه‌های افراطی دینی، ضعف در افزایش آگاهی دینی و فقدان دینداران و عالمان باسواد و اسلام شناس راستین برای تبیین و تشریح و تبلیغ مسائل دینی مطابق با مقتضیات زمان و مكان برای مردم مسلمان این كشور از مشكلات عمده دینی در این كشور می‌باشد.
3. متأسفانه به دلیل سطحی بودن باورهای دینی در این كشور، به دلایلی كه در بالا به آن اشاره شد- از آثار و ظواهر و معنویات ماه مبارك رمضان چیزی در بین مردم باكو و كوچه و خیابان‌های آن دیده نمی‌شود و روزه خواری، به خصوص با كشیدن سیگار، به وفور قابل مشاهده است و هر فرد مسلمان معتقدی را آزار می دهد.
■ نیتجه گیری
مردم جمهوری آذربایجان روزبه روز گرایش و شناخت بیشتری از اسلام پیدا می‌كنند. جریان ممنوعیت اذان یك دلیل روشن در این باره است.دولت كوشید تا پخش اذان از مساجد را ممنوع كند اما اعتراض گسترده مردمی دولت را به عقب‌نشینی واداشت و الهام علی‌اف رئیس جمهور این كشور اظهار داشت كه وی دستور ممنوعیت پخش اذان را صادر نكرده است!!
جریان بیداری اسلامی در جمهوری آذربایجان گسترش می‌یابد و این را حتی امریكایی‌ها نیز درك كرده‌اند. آمریكایی‌ها با درك این نكته كه حاكمیت در آینده دراختیار اسلامگرایان این جمهوری خواهد بود. از هم اكنون تلاش می‌كنند تا با جریان اسلامگرا و چهرهای شاخص آن تعامل داشته باشند.
مردم مظلوم و مستضعف این جمهوری علیرغم اینكه سالیان متمادی از اسلام و تشیع دور نگه داشته شده‌اند، باور و تعلق به اسلام و تشیع از روح و جان آنان رخت برنبسته است و هنوز هم می‌توان بروز و ظهور زیبای آن را در كوچه و خیابان، مساجد، برخورد مردم با یكدیگر و ... دید، می‌توان نتیجه گرفت كه مردم عامی این كشور واقعاً مظلوم و به تعبیر قرآنی، مستضعف واقع شده‌اند و نیاز به یاری و مساعدت دینی به هر نحو ممكن دارند.لذا به نظر می‌رسد اساسی‌ترین، كارآمدترین و مثمر ثمرترین كاری كه برای احیاء تشیع و ایجاد زمینه مناسب برای كار در این كشور فلاكت‌زده فرهنگی باید انجام داد، این است كه با ابزارها، شیوه‌ها و متدهای به روز، جذاب و كارآمد مردمان شیعه این كشور را متوجه هویت اسلامی و ملی خویش ساخت و آنان را به اصل خویش بازگرداند كه بحمدالله زمینه و پتانسیل اینكار در بین مردم و به خصوص جوانان این جمهوری، بسیار بالاست و لازم است در این خصوص كار اصولی و اسای بشود.
راسم موسی بی‌اف تحلیلگر مسایل سیاسی آذربایجان معتقد است كه از نظر تئوری به حكومت رسیدن حزب دینی در آذربایجان كه اغلب اهالی این كشور مسلمانند، ممكن است. ولی در حال حاضر این مسأله چندان واقعی بنظر نمی‌رسد. باید برای این مسأله زمانی طولانی را طی كرد. ایدئولوژی الحادی در آذربایجان هفتاد سال حكم فرما بوده است. هم اكنون پایه‌های دینی در این كشور ضعیف است و دوره استحكام خود را می‌گذراند. وی افزود: «با این همه من تكرار تجربه تركیه در آذربایجان را بعید نمی‌دانم».
■ منابع:
•1- روزنامه ینی آذربایجان، 22/4/86
•2- نشریه صنعت
•3- شبكه تلویزیونی آینس، 30/2/86
•4- روزنامه اولایلار (حوادث)، 18 و 19/7/85
•5- روزنامه باكو خبر، 7/6/85 و 31/2/86
•6- شبكه تلویزیونی Az.tv
•7- شبكه تلویزیونی A.tv
•8- روزنامه ینی مساوات، 22/4/86 و 8/5/86
•9- سایت اینترنتی ایران شمالی، 31/3/86
10-مشاهدات و تجربیات شخصی نگارنده مقاله از جامعه آذربایجان