آیین محرم و صفر به ویژه عاشورا در جمهوری آذربایجان از آیین‌های ویژه‌ای است كه همواره نزد مردم بسیار گرامی بوده و سینه به سینه حفظ شده و همانند نگینی گرانبها پاس داشته شده است.
به گزارش آران نیوز به نقل ایکنا؛ شاید بتوان گفت آنچه اسلام و تشیع را پس از ده‌ها سال در جمهوری آذربایجان و آن هم در دل مخوف‌ترین نظام سیاسی دنیا یعنی رژیم كمونیستی محفوظ داشت، معجزه‌ای بود به نام عاشورا.
محرم در این سامان همچون نسیمی در كویر بی‌دینی، روح‌بخش و دلنشین است و هر سال زنگار رخوت را از پیكره اعتقادی مردمان این سرزمین زدوده و جلا می‌دهد. عاشورا صدها سال است که به عنوان نماد ایستادگی در اعماق وجود مردم آذربایجان نفوذ كرده و هر ساله خصوصاً در زمان شوروی نیز تحت شدیدترین تدابیر امنیتی به نحوی به پا داشته شده است.
براساس شواهد و روایت های موجود، آن زمان با فرارسیدن محرم، در كنار و گوشه این سرزمین، دینداران با حضور در محافل و دسته‌های كوچک، به صورت مخفیانه و شبانه با ذكر «وای حوسین (حسین) وای حوسین (حسین)» به سیل خروشان عاشقان سالار شهیدان امام حسین(ع) می‌پیوستند و در این میان نیز كم نبودند كسانی كه به سبب برپایی این رسم عاشقی به سیاه‌چال‌ها افتادند.
بزرگی می‌گفت در آن زمان در مناطق جنوبی آذربایجان، باب شده بود كه مریدان اهل بیت(ع) نذر و دعا می‌كردند كه اگر خداوند مرگ خود و عزیزانشان را در آن سال مقدر کرده، آن مرگ را در شب عاشورا فرارساند، چرا كه تنها محملی كه می‌توانستند ذكر مصیبت واقعه كربلا كنند، هنگام عزاداری برای مرگ عزیزان و نزدیكان بود. آری این گونه است داستان دینداری مردمان خوب، نجیب و دوست داشتنی فراسوی ارس.
محرم در دوره تزاری
قدمت ورود تشیع به این سرزمین به دوره امام صادق(ع) می‌رسد و در زمان صفوی‌ها مذهب تشیع در این مناطق گسترش یافت و از همان زمان نیز آیین‌ها و مراسم مربوط به محرم و صفر به شكل باشكوهی برپا می‌شد. حدیقة السُعَداء (کتاب مقتلی به زبان ترکی) سید محمد فضولی و اشعار بی نظیر قُمری دربندی(شاعر و مرثیه سرای داغستانی) حاكی از ارادتمندی دیرین این مردمان به مكتب عظیم عاشورا است.
هرچند منابع دقیقی از شرایط عزاداری واقعه عاشورا در زمان تزاری(امپراطوری روسیه) در منطقه آران وجود ندارد؛ اما براساس شواهد و قرائن، این روند تا سال‌ها پس از عهدنامه تركمانچای و الحاق ظالمانه بخشی از سرزمین‌های شمالی ایران به دولت تزاری، ادامه داشت و مردم آران علیرغم جدایی خود از سرزمین مادری، همچنان با شور و حرارت خاصی به مظاهر دینی و مذهبی خود خصوصاً واقعه كربلا و عاشورا عِرق داشته و به صورت علنی در امتداد فرهنگ اسلامی - شیعی حركت می‌كردند.
عكس‌های كمیاب از مراسم عزاداری روز عاشورا در زمان تزاری(امپراطوری روسیه) از مناطق مختلف شهر باكو و حومه:
مراسم شاخسین واخسین(از آیین‌های محرم) در شهر باكو (عنوان اشاره شده در روی عكس‌ها به زبان روسی)
عكس فوق مربوط به مراسم عزاداری و تعزیه در روستای بالاخانی اطراف باكو (این روستا فارس‌زبان است)
محرم و عاشورا در دوران كمونیستی
در دوران كمونیستی و همزمان با ترویج مكتب الحادی و اندیشه استبدادی، اعتقادات و باورهای دینی، بیش از هر زمان دیگری محدود شد. نظام كمونیستی با به‌كارگیری ترفندهای مختلف سعی داشت اعتقادات دینی و مذهبی جامعه را به انزوا بكشاند. تهدید، ارعاب و حتی به سخره‌گرفتن دین، خصوصاً دین اسلام (مانند ساخت فیلم سینمایی مشهدی عباد) از روش‌هایی بود كه نظام برای ریشه‌كن كردن اعتقادات راستین مردم تلاش می‌کرد، اما مردم همچنان در حفظ اعتقادات خود راسخ بودند.
حاج سلطان علیزاده یكی از شعرای اهل بیت(ع) و امام جماعت كنونی منطقه بوزونای جمهوری آذربایجان در خاطرات خود می‌نویسد: دوران شوروی، فیلم ایرانی «ببر مازندران» در برخی از سینماهای شهر باكو به نمایش درآمد. این فیلم به شکل بی نظیری مورد استقبال مردم قرار گرفت تا حدی كه هم اكنون نیز مردان و زنان مسن در جمهوری آذربایجان، سینمای ایران را با این فیلم می‌شناسند. پس از مدتی مشخص شد كه اقبال بی‌نظیر مردم این كشور به این دلیل بود كه در این فیلم، صحنه‌هایی از حرم امام رضا(ع) و زیارت مشتاقان آن امام، نمایش داده می‌شد و مردمی كه ده‌ها سال از زیارت مشهد مقدس محروم بودند به عشق این صحنه‌ها به سینما رفته و به نوعی ارادت خود را به اهل بیت(ع) اعلام می‌کردند كه نشان از علاقه و گرایش مردم به مذهب تشیع داشت و نهایتاً رژیم كمونیستی از ادامه اكران این فیلم جلوگیری کرد.
مردم آذربایجان براساس پیشینه اعتقادی و مذهبی خود، همواره نسبت به موضوع محرم و خصوصا عاشورا حساس بوده‌اند و علیرغم جو پلیسی و خفقان حاكم در گذشته، آیین‌های عاشورا و اربعین امام حسین(ع) را به صورت بسیار مخفیانه به پا می‌داشتند. دینداران در آن ایام با فرارسیدن محرم، داخل خانه‌های خود را سیاه پوش كرده و در روز عاشورا برخی روستاییان دور از چشم عوامل رژیم به دشت‌ها و مزارع رفته و ضمن قربانی کردن، مراسم عاشورای حسینی را به صورت خاصی برگزار می‌كردند. در شهرها نیز براساس اعتقادات بیشتر مردم، روز عاشورا، علیرغم وجود نظارت شدید امنیتی، به بهانه‌های مختلف، دست از كار می‌كشیدند، هرچند در برخی اوقات، امكان و شرایط برگزاری عزاداری هم به وجود نمی‌آمد ولی به هر شكل ممكن این آیین مقدس را پاس می‌داشتند.
دوران پس از استقلال
پس از استقلال جمهوری آذربایجان در سال ۱۹۹۱ با وجود شرایط سخت اقتصادی و امنیتی، بخشی از محدودیت‌های برپایی آیین‌های دینی و مذهبی، خصوصا مراسم عاشورا، برچیده و آرزوی دینداران برای برافراشتن بیرق عزاداری امام حسین(ع) محقق شد. هرچند ده‌ها سال خفقان، شكل و شمایل و محتوای عزاداری‌ها را كم رمق كرده بود، لكن بازشدن مرزها و حضور برخی روحانیون و مداحان آذری زبان كشورمان، شور و شوق مجددی به این آیین مذهبی بخشید. احیای مساجد و حسینیه‌ها، تشكیل خودجوش دسته‌جات سینه‌زنی و زنجیرزنی، برگزاری روضه خوانی و مداحی از نتایج این فضای به وجود آمده بود.
برگزاری مراسم عزاداری اولین عاشورا پس از استقلال جمهوری آذربایجان
محدودیت‌های امروز
علیرغم فراگیر شدن موضوع عزاداری ایام دهه اول محرم به ویژه روز عاشورا، متأسفانه شاهد اعمال برخی محدودیت‌ها، برای برپایی این مراسم آیینی در جمهوری آذربایجان هستیم. در چند سال اخیر جریان‌سازی‌های هدایت‌شده در این كشور، همواره سعی داشته‌اند موضوع برگزاری آیین‌های عاشورایی را خرافات جلوه داده و گاه قوانینی از قبیل منع حضور كودكان در مجالس، ممنوعیت زنجیرزنی و محدودیت‌های دیگر از قبیل نصب پرچم عزا بیرون از مساجد و حركت دسته‌جات در خیابان‌ها را در پارلمان جمهوری آذربایجان وضع کنند.
از لحاظ پراكندگی جغرافیایی، مناطقی همچون باكو، گنجه، لنكران و دیگر مناطق جنوبی جمهوری آذربایجان از مناطقی محسوب می‌شود كه بیشترین تقید و مداومت در برگزاری و برپایی مجالس عزاداری امام حسین(ع) را دارند.
همچنین روز عاشورا در جمهوری آذربایجان تعطیل رسمی محسوب نمی‌شود، لكن بیشتر اصناف و مراكز غیردولتی تعطیل یا نیمه‌تعطیل است و مردم با حضور در مساجد خصوصا در زیارتگاه‌های دینی همانند بی‌بی رحیمه (نارداران) و بی‌بی حكیمه شهر باكو و امامزاده ابراهیم شهر گنجه به عزاداری می‌پردازند.
برگزاری مراسم عاشورا در منطقه نارداران
بیشتر مردم جمهوری آذربایجان چه دیندار و چه غیردیندار، سال‌هاست به حرمت ماه محرم، مراسم عروسی و جشن و شادی برگزار نمی‌كنند. البته چند سالی است جریان‌های وهابی برای بی اعتبار كردن روز عاشورا و ماه محرم، با به راه انداختن كاروان‌های عروسی (ساختگی) در خیابان‌ها به دنبال اهداف خاص خود هستند.
در سال‌های اخیر شعرای اهل بیت(ع) هم از لحاظ كمی و كیفی رشد قابل توجهی داشته‌اند، گروه‌های آوازخوانی دینی و مداحان اهل بیت(ع) ارتقاء یافته و در ایام محرم و خصوصا روز عاشورا برنامه‌هایی مناسبتی را به اجرا می‌گذارند. همچنین در سال ۹۷ با معرفی رایزنی فرهنگی كشورمان در باكو، مرحوم سیدرحیم بخشی‌اف شاعر بزرگ حسینی به عنوان اولین پیر غلام از جمهوری آذربایجان (در شهر اصفهان) معرفی شد.
مرحوم سیدرحیم بخشی‌اف شاعر و پیر غلام حسینی
همچنین در این میان برخی مداحان و شعرای دینی، از سوی هیئت‌های ایرانی برای اجرای برنامه به كشورمان دعوت می‌شوند كه از آن جمله می‌توان به الشن خزر (شاعر) و سیدطالح بردگاهی (مداح) اشاره كرد.
مراسم شب عاشورا در مسجد مشهدی داداش در مركز باكو
اگر روز عاشورا گشتی در پایتخت جمهوری آذربایجان بزنیم، نشانه‌های مربوط به پاسداشت این روز به وضوح مشهود است، بعضی خودروها و حتی منازل پرچم مشكی نصب كرده، برخی از تاكسی‌های سطح شهر، مسافرین را بدون دریافت كرایه جابه‌جا می‌كنند، تعدادی از مغازه‌ها با كشیدن پارچه روی مشروبات الكلی و نوشته‌هایی مبنی بر عدم فروش مشروبات الكلی در روز عاشورا، حرمت این روز را نگه می‌دارند، چسباندن برچسب‌های «یا حسین» به زبان آذری در پشت شیشه خودروها نیز از مواردی است كه در روز عاشورا به چشم می‌خورد.
از نكات جالب در برپایی مراسم عزاداری روز عاشورا، شركت فعال اهل سنت، در این مراسم است كه پا به پای برادران و خواهران شیعه خود در مراسم آیینی شركت داشته و با برپایی سفره‌های احسان، محبت قلبی خود را به امام حسین(ع) و خاندان پاكش اعلام می‌دارند.
مراسم ظهر عاشورا در صحن مسجد حضرت زهرا(س) در منطقه گونشلی
یكی دیگر از مظاهر عاشورایی، حضور پررنگ جوانان و عزاداران حسینی در شبكه‌های مجازی است كه با ارسال كلیپ‌های مناسبتی، دل‌نوشته‌های حسینی و پخش برخی از مداحی‌ها ارادت خود را به نمایش می‌گذارند و در صحنه عمل نیز تعداد زیادی از علاقه‌مندان مكتب عاشورایی به صورت گسترده در همایش میلیونی پیاده‌روی اربعین شركت كرده و خوشبختانه هر ساله به تعداد شركت‌كنندگان این مراسم نیز افزوده می‌شود.
اهدای خون مردم در روز عاشورا در شهر باكو - ۲۰۱۸
همچنین در سال های اخیر مراكز بیمارستانی و درمانی پذیرای هزاران نفر در روز عاشورا برای اهدای خون هستند كه برخی از مقامات رسمی نیز در همین ارتباط مشاركت دارند.
سخن آخر اینكه، مردم جمهوری آذربایجان با همه فراز و نشیب‌های تاریخی و سیاسی از ده‌ها سال قبل همچنان از ارادتمندان امام حسین(ع) بوده و این جاذبه معنوی هر ساله بیشتر و بیشتر گشته و این چراغ پرنور هدایت، همچنان درخشان و استوار به راه خود ادامه می‌دهد.