نقشه حمل و نقل و لجستیک منطقه قفقاز جنوبی در حال تغییر است. دو دولت ایران و آذربایجان در ۱۱ مارس یادداشت تفاهمی امضا کردند که سندی تاریخی در زمینه ایجاد ارتباطات جدید بین منطقه اقتصادی زنگزور آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق خاک ایران است که برآوردهای پیشین را طور جدی تغییر خواهد داد.
آران نیوز؛ در ۲۳ مارس ۲۰۲۱، یک کشتی کانتینری به نام "Ever Given" در کانال سوئز به گل نشست و دیگر کشتی‌ها را از استفاده از آن مسدود کرد. این آبراه یکی از پرکاربردترین خطوط کشتیرانی در جهان است که بیش از ۱۲ درصد تجارت جهانی را منتقل می‌کند. این کانال وظیفه حمل و نقل ۷ درصد نفت جهان و ۳۰ درصد از محموله‌های کانتینری روزانه را نیز بر عهده دارد. بنابراین انسداد این کانال تجارت جهانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد از همین روی این حادثه برخی از کشتی‌ها را مجبور به استفاده از مسیر جایگزین می‌کند.
باوجود برطرف شدن انسداد کانال سوئز در یک هفته، پرسش‌هایی در مورد خطرات اتکای بیش از حد جهان به این مسیر ایجاد کرده است. آسیب اقتصادی محاصره کانال سوئز شکنندگی حمل و نقل جهانی را ثابت کرد. این موضوع به نوبه خود موضوع توسعه مسیرهای حمل و نقل زمینی یا دریایی جایگزین را مطرح کرد. از این رو، پس از این حادثه، روسیه و ایران خواستار نیاز به یافتن مسیرهای کشتیرانی جایگزین، به ویژه پتانسیل‌های مسیر دریای شمال (NSR) و کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INST) شده‌اند. بطوریکه یک شرکت دولتی روسیه اعلام کرد که ذوب شدن سریع قطب شمال و وجود یخ شکن‌های قدرتمند روسی دسترسی به دریای شمال را بهبود می‌بخشد که می‌تواند جایگزینی برای کانال سوئز شود. از سوی دیگر مقامات ایرانی خواستار فعال شدن INSTC به عنوان یک جایگزین قابل اعتماد و کم خطر شدند.
مسیر جایگزین دیگری که پتانسیل تبدیل شدن به یکی از مسیرهای اصلی برای حمل و نقل کالا بین آسیا و اروپا را دارد، طرح کریدور ترانس خزر شرق-غرب-میدل است که به اختصار «کریدور میانی» نامیده می‌شود. این کریدور یکی از مهمترین مسیرهای احیای جاده باستانی ابریشم محسوب می‌شود. در طرح ابتدایی کریدور میانی از ترکیه آغاز می‌شود، سپس از قلمرو جمهوری آذربایجان، گرجستان و دریای خزر می‌گذرد تا به آسیای میانه می‌رسد و از طریق مسیرهای ترکمنستان-ازبکستان-قرقیزستان یا قزاقستان تا چین امتداد می‌یابد.
تشکیل و توسعه کریدور میانی پس از نوامبر ۲۰۱۳ آغاز شده است و حالا به نظر می‌رسد که تحولات ژئوپلتیکی و ژئواکونومیکی بر اهمیت این کریدور با محوریت جمهوری آذربایجان و ایران می‌افزاید که در ادامه نقش این کریدور در طرح ابتکار کمربند و جاده (BRI) توضیح داده می‌شود.
همکاری ایران- آذربایجان؛ فرصتی جدید برای BRI
نقشه حمل و نقل و لجستیک منطقه قفقاز جنوبی در حال تغییر است. دو دولت ایران و آذربایجان در ۱۱ مارس یادداشت تفاهمی امضا کردند که سندی تاریخی در زمینه ایجاد ارتباطات جدید بین منطقه اقتصادی زنگزور آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق خاک ایران است که برآوردهای پیشین را طور جدی تغییر خواهد داد.
براین اساس، ارتباطات مناطق غربی آذربایجان به نخجوان از ایران خواهد بود. تردیدی نیست که ارتباطات جدید تغییرات استراتژیک در نقشه کریدورهای حمل و نقل و لجستیک در کریدور میانی طرح کمربند و جاده چین (BRI) ایجاد خواهد کرد. چین چندین سال مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس خزر (TITR) را به عنوان بخشی از BRI که به کریدور میانی نیز معروف است، توسعه می‌دهد. هدف TITR، ایجاد شبکه ۶۵۰۰ کیلومتری جادهها، راه آهن و بنادر که از قزاقستان، دریای خزر، آذربایجان، گرجستان، ترکیه و دریای سیاه عبور می‌کند و زمان تحویل محموله را از ۶۰ روز از مسیر دریای به دو هفته کاهش می‌دهد. این پروژه از طریق تسهیلات و کمک‌های مالی ارائه شده توسط دولت چین عملیاتی شد.
در واقعیت‌های جدید منطقه‌ای و جهانی که با جنگ ۴۴ روزه آذربایجان و ارمنستان در سال ۲۰۲۰ و درگیری کنونی اوکراین ایجاد شده، این مسیر از اهمیت بالایی برخوردار است. عملیات نظامی روسیه در اوکراین و تحریم‌های غرب علیه مسکو امکان استفاده از کریدورهای حمل و نقل و ترانزیتی در امتداد مسیر شرق به غرب از طریق خاک روسیه و اوکراین را محدود می‌کند. از همین روی، تقاضا برای خطوط حمل و نقل جدید در حال رشد است، چون چین و اروپا نمی‌توانند منتظر پایان جنگ و حل و فصل همه مسائل باشند و به همین دلیل اهمیت TITR برای ادامه جابجایی بار به طور تصاعدی افزایش می‌یابد.
در سال ۲۰۲۰، چین از نظر تجارت با اتحادیه اروپا از ایالات متحده پیشی گرفت و در صدر شرکای تجاری بروکسل قرار گرفت. حجم گردش تجارت خارجی چین و اتحادیه اروپا در طول سال به ۵۸۶ میلیارد یورو (۶۴۶ میلیارد دلار) رسیده است و بخش بزرگی از محموله‌های چین به کشورهای اروپایی در امتداد کریدور شمالی BRI منتقل شده است. از همین روی، چرایی اهمیت قفقاز جنوبی برای اروپایی‌ها را در این چارچوب می‌توان توضیح داد. تفاهم نامه امضا شده در ۱۲اوریل ۲۰۲۰ در باکو، نیز فرصت های بسیار خوبی برای حل مشکلات ایجاد می کند.
هدف از این تفاهم نامه ایجاد راه آهن جدید، بزرگراه و زیرساخت‌های انرژی بین منطقه شرق زنگزور و جمهوری خودمختار نخجوان است تا از این طریق حمل و نقل برای صادرات، واردات یا ارسال ترانزیت از طریق دو کشور دنبال می‌شود. علاوه بر این، طرف‌‌های درگیر باید از ساخت، توسعه و بازسازی جادهها در قلمرو مستقل خود اطمینان حاصل کنند. این تفاهم نامه بین جمهوری آذربایجان و ایران منعقد شد، اما محاسبه اهمیت این خط جدید ارتباطی برای سایر کشورهای منطقه و لجستیک بین المللی دشوار نخواهد بود.
شرکای چین در اروپا پیشتر جستجو برای مسیرهای لجستیکی جدید را افزایش داده‌اند. در ۱۶ مارس، اپراتور بزرگ حمل و نقل فنلاند Nurminen Logistics و راه آهن قزاقستان تصمیم خود را برای تجاری سازی TITR اعلام کردند. همچنین ارتباطات جدیدی ایجاد خواهد شد، به دولت آذربایجان اجازه می‌دهد تا راه‌آهن را یکپارچه و فرصت دیگری را برای انتقال محموله‌های چینی به ترکیه و اروپا باز کند. کریدور زنگزور در صورت گشایش می‌تواند به مسیر کوتاه‌تری از چین به اروپا تبدیل شود اما هنوز این پروژه هنوز اجرایی نشده است.
در هر صورت، افزایش قابل توجهی در ترافیک حمل و نقل از طریق قفقاز جنوبی پیش‌بینی می‌شود. هرچه BRI شاخه‌های بیشتری داشته باشد، اهمیت این ابتکار افزایش می‌یابد.
در این میان، ایران نیز نوسازی جادهها و مسیرها را آغاز کرده است و همچنین نباید همکاری مستقیم چین و ایران را فراموش کنیم بطوریکه حجم تجارت بین دو کشور در سال ۲۰۲۱ بالغ بر ۱۴.۹ میلیارد دلار بوده است. اگرچه ممکن است این رقم به اندازه تجارت چین با اتحادیه اروپا چشمگیر نباشد، اما نباید توافقنامه همکاری راهبردی ۲۵ ساله که در مارس سال گذشته بین چین و ایران امضا شد، را فراموش کرد.
بنابراین ساخت جاده از آذربایجان به ایران، کار را برای طرف چینی بسیار ساده می‌کند و به آنها اجازه می‌دهد تا از زیرساخت‌های مدرن و راهی مطمئن برای تحویل کالاهای خود استفاده کنند.در مجموع کریدور میانی BRI در حال تبدیل شدن به اصلی ترین کریدور چین و شرکای آن است و همکاری آذربایجان و ایران فرصت‌های بسیار خوبی را برای حل بسیاری از مشکلات باز می‌کند.
توحید ورستان کارشناس مسائل اقتصادی قفقاز