سرویس ترکیه/خبرگزاری آران
حمید صفری
خبرگزاری آران / سرویس ترکیه : تركیه از دیرباز یكی از بازیگران و رقبای اصلی دو قدرت دیگر منطقه قفقاز یعنی ایران و روسیه بوده است. در طول چهارصد سال گذشته سلاطین عثمانی علیرغم ترك مخاصمات مستقیم مرزی با ایران به دفعات بر سر قفقاز با ایران و روسیه جنگیده است.
حمایت عثمانی‌ها از طوایف سنی در شمال قفقاز در مقابل جنوب شیعه‌نشین كه پیوستگی جغرافیایی و وابستگی‌های ایدئولوژیك با ایران داشتند درگیری‌های نظامی در قفقاز را به رویارویی‌های اعتقادی مبدل كرد.
تقویت این استراتژی از سوی عثمانی‌ها موجب تسریع حركت روسها به سمت جنوب و در نتیجه تضعیف بیشتر ایران در قفقاز و شكست در جنگهای ایران و روس گردید.
دیری نپایید كه عثمانی‌ها هم در نبرد با روسها شكست را پذیرفته و قفقاز را ترك كردند. از این زمان تا جنگ اول جهانی كه دولت عثمانی مجددا به دلیل ضعف و شكست روسها در جنگ و انقلاب اكتبر دچار اضمحلال شدند ، سپاه قفقاز خود را روانه باكو ساخت اما با شكست در جنگ اول جهانی باز هم مجبور به ترك قفقاز شد.
با فروپاشی شوروی تركها كه هنوز نگاه پان عثمانیستی خود را نسبت به قفقاز حفظ كرده‌اند با روش متفاوت و كاملا هماهنگ و در سایه حمایت‌های غرب وارد معادلات قفقاز و آسیای مركزی شده و بسیاری از ظرفیت‌های اقتصادی و تبلیغی خود را بسیج و به منطقه منتقل ساختند.
بی‌گمان در چنین شرایطی بهترین گزینه برای تغییر چهره قدیمی قفقاز، بكارگیری الگوی حكومتی موجود در تركیه بود. این سیاست با هدف كاهش و محدودسازی تاثیر ایران بر قفقاز مسلمان‌نشین اتخاذ شد و حمایت مجموعه كشورهای غربی و ناتو و روسها را به دنبال خود داشت. در سایه این سیاست هماهنگ صدها شركت تجاری ترك به قفقاز هجوم آورده و نبض تجارت و اقتصاد را در دست خود گرفتند.
دولت تركیه نیز با حمایت‌های سازمان‌یافته خود شركتهای بیشتری را تشویق به حضور در قفقاز كرد. تاسیس فروشگاه‌های زنجیره‌ای بزرگ، امواج صدور كالاهای مصرفی ترك، تامین مراكز درمانی، مراكز مخابراتی، نیروگاهی و ایجاد رستوران‌های متعدد تركی و... از جمله فعالیت‌های اقتصادی تركها در قفقاز و به طور مشخص در جمهوری آذربایجان است.
بعلاوه در ابعاد آموزشی و تبلیغی تركها مدارس و دانشگاه‌های متعددی را ایجاد و در كنار این مراكز، مساجد بسیاری را در نقاط مختلف آذربایجان تاسیس كرده‌اند. راه‌اندازی حوزه‌های علمیه دینی، برپایی كلاسهای آموزش دینی در مساجد و مدارس و همچنین اعزام دانش‌آموزان، دانشجویان و طلاب علوم دینی به دانشگاه‌ها و مراكز آموزشی تركیه از جمله سیاست‌های تبلیغی و فرهنگی دولت تركیه برای آذربایجان بوده است.
بسیاری از كتب مرجع اهل سنت و تفكرات سعید نورسی و جریان تبلیغی فتح‌الله گولن با سرمایه‌های كلان در جمهوری آذربایجان چاپ و توزیع شده است. پشتوانه عظیم مالی شركتهای تجاری ترك حامی اصلی این نوع فعالیت‌ها بوده است. در واقع یكی از وظایف عمده سرمایه‌داران ترك تامین منابع مالی فعالیت‌های تبلیغی و فرهنگی است.
چنین وضعیتی در گرجستان نیز جریان دارد اگرچه رشد اقتصادی گرجستان بسیار ناچیز است اما بنادر و راههای این كشور مهمترین مسیر انتقال كالاها و خدمات و ارتباط تركیه با شرق قفقاز است.
اساسا توجه به توسعه و بازسازی راههای مواصلاتی همانند مسیر راه‌آهن باكو – تفلیس – قارص و ایجاد شاهراه‌های ارتباطی میان شرق و غرب كه بنای ارتباط چین با اروپا از مسیر آذربایجان – گرجستان – تركیه را دارد ، برخاسته از چنین نگاهی است بنابراین طبیعی است كه با بروز بحران در دریای سیاه این بازار بزرگ و پرمصرف دچار بحران شده و از این محل اقتصاد و فراتر از آن سیاست‌های تاریخی تركها در منطقه در معرض تهدید قرار گیرد.
از اینرو برای حفظ وضع موجود و تضمین منافع شكل یافته و سرشار خود در این حوزه تركها طرح «اتحادیه قفقاز» را مطرح ساخته‌اند. بی‌گمان تركها به عنوان بازوی سنتی و قدیمی ناتو در جنوب اروپا نقش تعریف‌شده‌ای در بحران گرجستان داشته‌اند. یك هفته پیش از حمله گرجی‌ها به اوستیا نخستین بحران در منطقه از طریق انفجار خط لوله باكو – تفلیس – جیحان در خاك تركیه زده شد.
این حادثه البته زنگ خطری جدی برای دولت آذربایجان است كه دریابد خط لوله احداثی همواره دستخوش تحولات سیاسی و بازی‌های پیچیده قدرت‌ها بوده و هیچ تضمین امنیتی قابل اتكایی برای تداوم صدور نفت حتی از سوی نزدیك‌ترین متحد خود یعنی تركیه وجود نخواهد داشت.
اكنون پس از توقف جنگ و آغاز دوره دیپلماسی پس از جنگ پروژه «پیمان قفقاز» از سوی دولت تركیه و با عضویت كشورهای روسیه، تركیه، گرجستان، ارمنستان و آذربایجان مطرح می‌شود. تركها با حذف نام ایران به عنوان یكی از اركان امنیت در قفقاز نشان دادند كه هنوز همانند دوره عثمانی ایران را یك رقیب در قفقاز می‌دانند و نه یك شریك.
اگرچه تحقق چنین طرحی با موانع و مشكلات بزرگ مواجه است، اما طرح این موضوع از سوی دولت تركیه و حذف نام ایران از جمع كشورهای منطقه تردیدهایی جدی را در تعریف جایگاه تركیه در تحولات منطقه‌ای و گرایشات این دولت در دسته‌بندی قدرت‌های درگیر در این بحران به وجود می‌آورد.
علیرغم خواست تركیه یا هر دولت و قدرتی، تاثیر ذاتی و بنیادین ایران بر تحولات قفقاز غیرقابل انكار یا پنهان‌سازی است لذا تعریف جدید از امنیت و هر نوع ترتیبات امنیتی متفاوت با گذشته در قفقاز و تقسیم یا تحكیم منافع بازیگران سنتی در این منطقه بدون در نظر داشتن جایگاه ایران ممكن نیست.
اگرچه «متیو برایزا» معاون وزیر امور خارجه آمریكا و مذاكره‌كننده ارشد گروه مینسك در مناقشه قره‌باغ مخالفت دولت آمریكا با طرح تركیه را مورد تاكید قرار داده است، اما حذف نام ایران از جمع كشورهای ذی‌نفوذ در تحولات قفقاز ماهیت آمریكایی این طرح را آشكار ساخته است.
از سوی دیگر فقدان برنامه مدون و نگاه منسجم و دیپلماسی فعال و ارائه ابتكار از سوی ایران در قفقاز باعث گردیده است تا رقبای تاریخی ایران در قفقاز در جهت حفظ و تضمین منافع خود با قوت بیشتر حركت كرده و كماكان تلاش خود را بر محور حذف ایران از معادلات قفقاز متمركز سازند بنابراین امروز بیش از هر زمان دیگری نیاز به تمركز، طراحی و اجرای دیپلماسی فعال و حذف عناصر مخل در تامین منافع ملی كشور از كاركردها در قفقاز و بكارگیری عناصر كارآمد در مسیر تحقق منافع و تضمین و تامین پایه‌های امنیت ملی در مرزهای تماس در شمال و شمال غرب كشور احساس می‌شود.
پایان پیام.