ارمنستان یکی از همسایگان ایران است که روابط دوستانه و بدون تنش با ایران دارد؛ ایجاد کریدوری که از خاک ارمنستان عبور کند و تحت کنترل جمهوری آذربایجان یا نیروهای خارجی باشد، این ارتباط حیاتی را قطع می‌کند.
به گزارش آران نیوز به نقل از دفاع پرس ،کریدور زنگزور، به‌عنوان یکی از پروژه‌های ژئوپلیتیکی حساس در منطقه قفقاز جنوبی، موضوعی است که در سال‌های اخیر به دلیل پیامد‌های عمیق آن بر منافع ملی ایران، توجه ویژه‌ای را به خود جلب کرده است. منطقه قفقاز جنوبی، با موقعیت ژئوپلیتیکی حساس خود در محل تلاقی اروپا و آسیا، همواره کانون رقابت‌های پیچیده قومی، سیاسی و اقتصادی بوده است.
فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، تنش‌های موجود، به ویژه میان ارمنستان و آذربایجان بر سر قره‌باغ کوهستانی را تشدید کرد و چشم‌انداز ژئوپلیتیکی منطقه را دگرگون ساخت. در این میان، کریدور زنگزور به عنوان یک گذرگاه طبیعی و مطلوب در محل تلاقی کوه‌های قفقاز کوچک، ارتفاعات آناتولی و کوه‌های زاگرس مطرح شده است. این کریدور پیشنهادی که استان جنوبی سیونیک ارمنستان را در بر می‌گیرد و آذربایجان را به استان نخجوان متصل می‌سازد. اگرچه در دوران شوروی پیوند‌های حمل‌ونقلی از طریق این منطقه وجود داشت، اما درگیری‌ها این ارتباطات را قطع کرد.
کریدور زنگزور که قرار است ارتباط زمینی مستقیمی بین جمهوری آذربایجان و استان نخجوان، از طریق خاک ارمنستان برقرار کند، در نگاه اول یک پروژه اقتصادی و لجستیکی به نظر می‌رسد، اما با نگاهی دقیق‌تر، به‌ویژه از منظر ایران، این پروژه به‌عنوان یک تهدید استراتژیک ظاهر می‌شود که می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را به ضرر ایران تغییر دهد، دسترسی ایران به همسایگان شمالی را مختل کند، و نفوذ رقبای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ایران را تقویت کند.
این کریدور بخشی از توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان است که پس از جنگ دوم قره‌باغ و با میانجی‌گری روسیه به امضا رسید. گرچه بعد از اتمام جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۳ و با تصمیم دولت مرکزی آذربایجان حق خودمختاری جمهوری نخجوان لغو شد تا قلمرو نخجوان به عنوان قسمتی از خاک آذربایجان تابع کلیه قوانین جاری در جمهوری آذربایجان باشد. در نتیجه این تصمیم، مجلس جمهوری خودمختار نخجوان نیز منحل شده و مردم این منطقه برای انتخاب نماینده شان در پارلمان آذربایجان در باکو رای خواهند داد.
با این حال توافق‌نامه سال ۲۰۲۰ به جمهوری آذربایجان اجازه داد تا ایده ایجاد یک مسیر زمینی از طریق منطقه زنگزور در ارمنستان را برای اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان مطرح کند. این مسیر قرار است تحت نظارت نیروهای صلح‌بان روس یا دیگر مکانیزم‌های بین‌المللی عمل کند. اما ایران با نگاهی نگران به این کریدور می‌نگرد. ایران این کریدور را نه‌تنها یک مسیر حمل‌ونقل، بلکه یک ابزار ژئوپلیتیکی می‌داند که می‌تواند به انزوای ایران در منطقه قفقاز جنوبی منجر شود و منافع ملی آن را به خطر بیندازد.
جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان کشوری که مرز مشترکی با ارمنستان و جمهوری آذربایجان دارد، از نظر جغرافیایی و استراتژیک در موقعیتی حساس قرار گرفته است. ارمنستان یکی از معدود همسایگان ایران است که روابط دوستانه و بدون تنش با ایران دارد. این کشور به‌عنوان دروازه‌ای برای دسترسی ایران به قفقاز و از آنجا به بازار‌های اروپا عمل می‌کند. ایجاد کریدوری که از خاک ارمنستان عبور کند و تحت کنترل جمهوری آذربایجان یا نیروهای خارجی باشد، می‌تواند این ارتباط حیاتی را قطع کند.
بر همین اساس، ایران بر این باور است که کریدور زنگزور می‌تواند توازن قدرت منطقه‌ای را به نفع رقبای ایران، به‌ویژه جمهوری آذربایجان و ترکیه، برهم بزند. این نگرانی از آن جهت اهمیت دارد که ایران، به دلیل تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های اقتصادی، به شدت به حفظ مسیر‌های تجاری و روابط منطقه‌ای خود وابسته است. قطع ارتباط زمینی با ارمنستان می‌تواند ایران را از یکی از معدود مسیر‌های امن و پایدار خود برای تجارت و دیپلماسی محروم کند.
یکی از جنبه‌های نگران‌کننده کریدور زنگزور برای ایران، تقویت محور ترکیه-آذربایجان است. این کریدور می‌تواند بخشی از پروژه‌ی قومیت‌گرایی باشد. ترکیه و جمهوری آذربایجان در سال‌های اخیر روابط خود را به‌طور قابل‌توجهی تقویت کرده‌اند و کریدور زنگزور می‌تواند این اتحاد را با فراهم کردن ارتباط مستقیم بین ترکیه، نخجوان، و جمهوری آذربایجان، بیش از پیش مستحکم کند.
این موضوع برای ایران به معنای افزایش نفوذ ترکیه در قفقاز جنوبی است، که به‌طور مستقیم با منافع ایران در تضاد است. ترکیه، به‌عنوان عضوی از ناتو و کشوری که با رژیم صهیونیستی رابطه دارد، از نظر ایران یک بازیگر غیرقابل‌اعتماد در منطقه است. تقویت نفوذ ترکیه در قفقاز می‌تواند به معنای افزایش حضور غیرمستقیم ناتو و رژیم صهیونیستی در نزدیکی مرز‌های ایران باشد که برای امنیت ملی ایران غیرقابل‌قبول است.
همچنین کریدور زنگزور می‌تواند به‌عنوان بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر برای تضعیف نفوذ ایران در منطقه عمل کند. ایران به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای، در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا با تقویت روابط با کشور‌های همسایه، از جمله ارمنستان و گرجستان، موقعیت خود را در قفقاز مستحکم کند. اما کریدور زنگزور می‌تواند این تلاش‌ها را خنثی و ایران را در منطقه منزوی‌تر کند. این انزوا نه‌تنها از نظر سیاسی و اقتصادی، بلکه از نظر نظامی نیز می‌تواند برای ایران خطرناک باشد. به‌عنوان مثال، قطع ارتباط زمینی با ارمنستان می‌تواند توانایی ایران برای حمایت از این کشور در برابر فشار‌های جمهوری آذربایجان و ترکیه را کاهش دهد که این امر می‌تواند به تغییر معادلات نظامی در منطقه به ضرر ایران منجر شود.
در این میان، ادعا‌هایی مبنی بر تلاش آمریکا برای تصاحب ۱۰۰ ساله خاک ارمنستان در محور کریدور زنگزور به بهانه تأمین امنیت آن مطرح شده است. تام باراک، سفیر سابق ایالات متحده در ترکیه، گزارش‌هایی را تأیید کرد مبنی بر اینکه یک شرکت خصوصی و با نفوذ آمریکایی می‌تواند نقش ضامن را در کریدور ایفا کند. این پیشنهاد حاکی از آن است که آمریکا وارد عمل می‌شود و می‌گوید «۳۲ کیلومتر جاده را برای یک اجاره صد ساله به ما بدهید و همه شما می‌توانید از آن استفاده کنید». هدف اعلام شده به ظاهر این است که تنش‌های ارمنستان-آذربایجان حل و فصل شود و دسترسی بی‌طرفانه، عادلانه و امن برای هر دو کشور تضمین شود.
با این حال، مشارکت آمریکا به عنوان یک مانور ژئوپلیتیکی برای تسهیل اتصال همسو با غرب و کاهش نفوذ روسیه و ایران تلقی می‌شود. در منابع خارجی به صراحت اشاره شده است که کنترل آذربایجان بر زنگزور به «رویای ناتو»، «قطع ارتباط ایران از ارمنستان» و «ایجاد مسیری برای ناتو که روسیه-ایران را دور می‌زند» ارتباط مستقیم دارد. این امر نشان می‌دهد که پیشنهاد آمریکا صرفاً یک تلاش میانجی‌گرانه بی‌طرفانه نیست، بلکه یک حرکت ژئوپلیتیکی محاسبه شده با هدف ایجاد یک شریان ترانزیتی همسو با غرب است که می‌تواند به طور قابل توجهی نفوذ استراتژیک روسیه و ایران را در قفقاز جنوبی کاهش دهد.
از سویی دیگر، ارمنستان به طور قاطع این ادعا‌ها را رد کرده و اظهار داشته است که ایروان به هیچ عنوان بحثی «در خصوص واگذاری یک کریدور به هیچ طرف ثالثی» نخواهد داشت. سخنگوی نخست‌وزیر ارمنستان تأکید کرد که ارمنستان بازگشایی زیرساخت‌های منطقه‌ای را منحصراً در چارچوب حاکمیت، تمامیت ارضی و صلاحیت قضایی خود مورد بحث قرار می‌دهد. علاوه بر این، وی توضیح داد که طبق قوانین ارمنستان، ترتیبات اجاره زمین تنها برای اراضی کشاورزی مجاز است که گزینه پیشنهادی سفیر ایالات متحده را از نظر قانونی برای یک کریدور حمل‌ونقل غیرممکن می‌سازد. این موضع قاطع نشان می‌دهد که پیشنهاد ایالات متحده، با وجود هدف اعلام شده آن برای حل‌وفصل تنش‌ها، به عنوان یک چالش مستقیم برای تمامیت ارضی ارمنستان، مشابه خواسته‌های آذربایجان برای فراسرزمینی بودن، تلقی می‌شود.
کریدور زنگزور فراتر از یک مسیر حمل‌ونقل ساده، دارای پیامد‌های ژئوپلیتیکی و اقتصادی عمیقی است که بر منطقه و فراتر از آن تأثیر می‌گذارد. این کریدور به عنوان کاتالیزوری برای یک محور قدرت منطقه‌ای جدید عمل می‌کند. تأکید مداوم بر نقش آن در تقویت «وحدت ترک» و ایجاد پیوند زمینی مستقیم با ترکیه نشان می‌دهد که برای آذربایجان و ترکیه، این پروژه صرفاً در مورد اتصال اقتصادی نیست، بلکه در مورد تثبیت یک اتحاد استراتژیک و ایجاد یک محور قدرت جدید در قفقاز جنوبی است. این همسویی مجدد به آنها اجازه می‌دهد تا نفوذ خود را به طور مؤثرتری در سراسر اوراسیا گسترش دهند و به طور بالقوه هژمونی‌های منطقه‌ای موجود را به چالش بکشند. هدف صریح کاهش وابستگی به ایران، انگیزه‌های ژئوپلیتیکی، نه صرفاً اقتصادی، را بیشتر برجسته می‌کند و دلالت بر تغییر قابل توجهی در پویایی قدرت منطقه‌ای دارد.
این کریدور نمادی از رقابت‌های پیچیده در قفقاز جنوبی است که در آن منافع اقتصادی با جاه‌طلبی‌های ژئوپلیتیکی، نگرانی‌های امنیتی و اختلافات سرزمینی درهم تنیده شده‌اند. ایران، به‌عنوان کشوری که در طول تاریخ نقش کلیدی در منطقه قفقاز داشته است، نمی‌تواند اجازه دهد که این کریدور به انزوای سیاسی، اقتصادی، و نظامی آن منجر شود و بایستی با اتخاذ رویکردی چندجانبه، از تأثیرات منفی این کریدور جلوگیری کرده و جایگاه خود را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای حفظ کند.