آخـرین اخــبار، تحلیـل هـا و مقـالات در خصـوص منطـقه قفــقاز

تدوین: دکتر محمدرضا قربانی

کتاب «تاریخ مختصر جنگ قره باغ[1]» توسط عاکف نقی به رشته تحریر در آمده و یا همّت دکتر محمد علی پرغو و آقای غفار عبدالهی متنق در سال 1392 به زبان فارسی ترجمه و انتشارات دانشگاه تبریز آن را چاپ و منتشر کرده است. این کتاب شامل یک پیش گفتار مترجمان، مقدمه و بخش های زیر می باشد که در 176 صفحه ترجمه شده است :

1)       اولین ادعاهای ارضی ارامنه؛

2)       آغاز جنگ قره باغ؛

3)       فروپاشی امپراتوری شوروی و آغاز مرحله جدیدی از اشغالگری؛

4)       عملیاتهای جنگی گسترده دولت اشغالگر ارمنستان؛

5)       دوره آتش بس؛

6)       روز شمار[2]  ؛

7)       نتیجه گیری .

مولف در مقدمه کتاب، سیر تاریخی ارمنی سازی مناطق قفقاز جنوبی ، به ویژه منطقه قره باغ و نقش دولت های روسیه، انگلستان و فرانسه را در این زمینه بیان داشته و عنوان می دارد تلاش ارامنه برای غصب قره باغ کوهستانی، کوشش قومی تازه از راه رسیده و بی سرزمین برای اثبات ادعای واهی خویش است؛ کشورهای بسیاری تا کنون شاهد چنین ادعایی از طرف اقوام مهاجر بوده اند و این امر موضوع جدیدی نیست. طرح مساله ارامنه در درجه اول منافع قدرت های بزرگ غربی و تضعیف دولت عثمانی بوده است؛تشکیل سازمان های تروریستی در اواخر قرن نوزده مثل هنچاک و داشناکتسون و مسلح کردن آنها توسط کشورهای انگلستان و روسیه و بعدها فرانسه صورت گرفت.دولت عثمانی با دفاع از منافع ملی خود مانع از تحقق اهداف ارامنه شد و تمامی شورش ها را سرکوب ساخت. بعد از این بود که ارامنه توجه خود را به قفقاز جنوبی از جمله قرا باغ معطوف ساخت.

اولین ادعاهای ارضی ارامنه عنوان بعدی کتاب است. در این بخش مؤلف به قتل عام های متعدد آذری های مسلمان به دست ارمنی های مسلح و مورد حمایت روسیه و غرب اشاره کرده و عنوان می کند تعداد قربانیان بزرگترین قتل عام گروه های مسلح ارمنی، که در سال 1918 رخ داده به 20 هزار نفر می رسد. طی فقط یک ماه (ماه مارس) 12 هزار نفر از مردم عادی و بی دفاع باکو قتل عام شدند. در ادامه حملات گروه های تروریستی در مناطق دیگر تعداد 50 هزار نفر دیگر بطور فجیحی به قتل رسیدند. بنا به گفته مولف، ارامنه استقلال خود را در تفلیس اعلام کرده اما برای برپایی دولت مستقل، نه صاحب اراضی بودند و نه مرکز سیاسی داشتند؛به واسطه همین امر اقدام به اشغال مناطق و قتل عام و کوچاندن بومی ها و جایگزین کردن ارمنی ها به سرزمین های آباء و اجدادی آذری ها نمودند. جمهوری آذربایجان که در ماه مه 1918 استقلال خود را اعلام کرده بود برای جلوگیری از قتل و کشتار مردم بی دفاع خود، در همان سال استقلال، شهر ایروان به همراه اراضی اطراف را به ارامنه واگذار نمود، مشروط به اینکه ارامنه از ادعاهای بی اساس ارضی نسبت به آذربایجان صرف نظر کند. البته بعدها این شرط از طرف ارامنه زیرپا گذاشته شد. در آن موقع اراضی ارمنستان 9 هزار کیلومتر مربع با جمعیت حدود 324 هزار نفر بود . طی چند سال این مقدار به 30 هزار کیلومتر و جمعیت آن چند برابر شد.

به همین ترتیب ادعاهای اراضی ارامنه در دوره شوروی هم تداوم پیدا کرده و مولف ، اقداماتی که ارامنه با حمایت و پشتیبانی شوروی و در طول حکومت کمونیستی شوروی انجام داده به تفصیل شرح داده است.

آغاز جنگ قره باغ عنوان بعدی کتاب است.در این بخش مولف به علل و زمینه های بروز آن در دو بخش قبلی پرداخته بود اشاره می کند.در ادامه این بخش به تفصیل اقدامات تجاوز کارانه ارامنه از به قدرت رسیدن گورباچف در سال 1985 تا فروپاشی شوروی (1991) بیان داشته است. با به قدرت رسیدن گورباچف و حمایت آشکار وی از ارامنه و سیاست نوسازی او ، زمینه مساعدی برای اهداف اشغالگرایانه ارامنه مهیا گردید. تا جائی که دولتمردان شوروی بصورت آشکارا از ارامنه حمایت کردند. به عنوان مثال مشاور گورباچف در یک مصاحبه ای اعلام می کند: من خوشحال می شوم که قره باغ به ارمنستان بازگردانده شود، من معتقدم ارامنه قره باغ بیش از آذربایجان به ارمنستان وابسته هستند. از نیمه دوم سال 1987 آذری های ساکن ارمنستان و قره باغ به طور علنی تحت فشار قرار گرفته تا مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شوند. اولین دسته چهار هزار نفری پناه جویان آذری در اول سال 1988 وارد آذربایجان شدند. این اقدامات ادامه داشت تا اخراج و تغییر قومیت در قره باغ اتفاق بیافتد. در این مرحله ، وضعیت وارد مرحله فاز نظامی شد و افراد نظامی و شبه نظامی ارامنه در شهرها و روستاهای مسلمان و آذری نشین اقدام به قتل عام و کشتار مردم بی دفاع کردند. در این مدت رهبران مسکو و شخص گورباچف از سیاست تجاوز کارانه و پاکسازی قومی ارمنی ها حمایت و تمایل خود را نسبت به توسعه اراضی ارمنستان و به ضرر آذربایجان پنهان نمی کرد. رهبران مسکو به این مقدار هم بسنده نکرده و عملاً خود وارد قضیه شدند به طوری که حادثه «ژانویه سیاه» را در باکو بوجود آوردند. در ژانویه 1990 نیروهای شوروی در باکو 131 نفر را کشته و 800 نفر را زخمی کردند. این اقدام و اقدامات مشابه و سختگیری قشون شوروی توان دفاعی آذربایجان را در برابر ارمنستان به شدت تضعیف کرد.

با بروز بحران سیاسی در شوروی شرایط در منطقه کاملاً تغییر یافت. در اواخر اوت 1991 نیروهای مسلح شوروی مستقر در قره باغ پراکنده شده و اغلب پایگاه ها به دست گروه های مسلح ارمنی افتاد. در چنین شرایطی ارمنستان فعالیت خود را در قره باغ افزایش داده و سپس جمهوری جعلی «قره باغ کوهستانی» موجودیت خود را اعلام کرد.        

بخش چهارم کتاب به فروپاشی امپراتوری شوروی و آغاز مرحله جدید اشغالگری توسط ارمنستان اختصاص دارد. تا قبل از فروپاشی شوروی چنین وانمود می شد مناقشه قره باغ بین آذربایجان و ارمنستان، درگیری داخل امپراطوری و یک مناقشه محلی است. اما پس از فروپاشی و استقلال دو کشور ارمنستان و آذربایجان در سال 1991 این مناقشه وارد مرحله جدیدی شد. وزارت دفاع ارمنستان بطور مستقیم بر عملیات جنگی نظارت می کرد ارمنستان نیروهای مسلح خود را با کمک روسیه نظم داده و تصمیمات سیاسی، نظامی را با موافقت و هماهنگی روسیه اتخاذ می کرد. این در حالی بود که شرایط در آذربایجان برای رویارویی مسلحانه آماده نبود. و واحدهای نظامی آن در حد صفر بود. اما با خروج نیروهای شوروی از منطقه تا حدی وضعیت آذربایجان بهبود بخشید.

مولف کتاب در ادامه این بخش به صورت آماری و دقیق از میزان تلفات انسانی و تجهیزات نظامی دو طرف طی نبردهای متعدد و آماری از تخریب منازل روستایی و شهری، بیمارستان ها و تاسیسات زیر بنایی ارائه داده است. همچنین در این بخش مشخصات تعدادی از کودکان که در جریان جنگ به قتل رسیده یا مفقود شدند را بیان داشته است. و در ادامه فهرست فرماندهان و نظامیانی ارمنی که مرتکب جنایات در منطقه شدند آورده است. به اعتقاد مولف، دو عامل مهم در ناکامی نیروهای آذربایجان در سال 1993 وجود داشت: اول؛ وجود اختلافات در درون حاکمیت و بروز بحران سیاسی در کشور و نیز برکناری ژنرال واله بر شادی (رئیس ستاد مشترک آذربایجان) و دوم ؛کمک های سیاسی_ نظامی بی دریغ روسیه به ارمنستان. به عنوان مثال به گفته «روخلین» ژنرال روسی،تا سال 1992 روسیه به ارزش یک میلیارد دلار سلاح و تجهیزات نظامی تحویل ارمنستان داد. و طی سالهای 1992 تا 1994 از پایگاه نظامی روسیه در «موزدوک» مقادیر زیادی سلاح و مهمات به ارمنی ها فرستاده شد.

ارمنستان در اوایل سال 1993 ، به کمک روسیه، نیروهای مسلح خود را به آمادگی بالایی رساند و عملیات های متعدد و جنگ گسترده علیه آذربایجان صورت داد. سال 1993 سالی بود که سرنوشت جنگ تعیین شد به گونه ای که پس از درگیری های شدید و وارد آمدن خسارت سنگین به طرفین و دست به دست شدن برخی مناطق و باقی ماندن بخشی دیگری از سرزمین آذربایجان تحت اشغال ارمنستان، وارد فاز دیپلماسی و آتش بس گردید. در ماه می سال 1994 نمایندگان پارلمان کشورهای مستقل مشترک المنافع در بشیکک گرد هم آمده و نمایندگان طرفین، وارد مذاکره شدند و پس از اخذ موافقت رهبران کشور متبوع خود آتش بس از یازده ماه می 1994 برقرار گردید.

دوره آتش بس و ادامه مذاکرات صلح بخش بعدی کتاب است. مولف در این بخش روند ادامه آتش بس و میانجی  های بین المللی به ویژه گروه مینسک و دیگر سازمان های بین المللی می پردازد.به اعتقاد مولف ، برقراری آتش بس بیشتر به نفع سازمان های جهانی، کشورهای بزرگ و منافع ارمنستان بود. برای کشورهای بزرگ غربی که در منطقه پروژه های بزرگ اقتصادی اجرا می کردند، بخصوص برای آمریکا، شعله ور تر شدن آتش جنگ به صلاح نبود. اما روسیه لاینحل ماندن مناقشه از طریق آتش بس ، برای نفوذ و تاثیر گذاری بر آذربایجان و ارمنستان استفاده می کرد.

در طول مدت آتش بس از سال 1994 تاکنون طرح ها و پیشنهادات متعددی درباره ی حل مناقشه قره باغ ارائه شده است اما هیچ کدام آنها به طور جامع نقطه نظرات طرفین را مد نظر قرار نداده و به نتیجه مطلوبی نرسیده است. در این مدت اقدامات خود جوش و مردمی و برخی بازنشستگان نظامی اقداماتی علیه اشغالگری ارمنستان انجام داده اند؛که بعضاً با برخورد قضایی آذربایجان مواجه شدند. به عنوان مثال در سال 2003 تعدادی جوان با هدف انجام دادن پارتیزانی علیه دشمن ، دور هم جمع شدند و تلاش کردند خود را به خط مقدم برسانند. این گروه 23 نفری به رهبری «روشن جواداف اف» قبل از هر اقدامی دستگیر و همه آنها به حبس طولانی مدت و رهبر آنها به حبس ابد محکوم شد.

در آوریل سال 2004 مرحله گفتگوهای صلح آغاز گردید، طی این مرحله دیدارهای متعدد وزرای خارجه آذربایجان و ارمنستان و دیدار هر از چندگاه روسای جمهور دو کشور صورت پذیرفت. در این دیدارها توافق بر اساس حل مرحله ای بحران و تلاش برای رسیدن به راه حلی در خصوص مسائل مورد مناقشه مطرح می شد. به اعتقاد مؤلف اشکال اساسی در این خصوص این بود که به جای پرداختن به مساله اشغال و اشغالگری به عنوان مساله اصلی ،بیشتر به تعیین رژیم قره باغ کوهستانی پرداخته شد. از اواخر سال 2004 تا پایان سال 2005 چهار بار روسای جمهور و یازده بار وزرای امور خارجه دو کشور باهم دیدار و گفتگو کردند. این دیدار ها عمدتاً توسط رهبران گروه مینسک ترتیب داده می شد و برای مذاکرات دو طرف، طرحی را به عنوان «دوره گذار» ارائه کردند. این دیدارها و اقدامات کشورهای بزرگ و میانجی ها تا سال 2010 ادامه داشت. لکن هیچ طرح جدی و قابل قبول به تصویب نرسید. در بیانیه ای که از طرف گروه مینسک در اول دسامبر سال 2010 صادر شده، روسای جمهوری آذربایجان و ارمنستان بر حل مسالمت آمیز بحران تاکید شده است. طی سالهای 2009 تا 2011 هفت دیدار سه جانبه بین رئیس جمهور روسیه ، آذربایجان و ارمنستان به ابتکار روسیه انجام گرفته اما باز نتیجه ای در بر نداشته است. با توجه به دیدارها، ملاقات ها و فعالیت های میانجی ها در مورد حل مناقشه قره باغ ، ارمنستان از موضع و ادعای خود عقب نشینی نکرده است.

بخش بعدی کتاب به گاه شماره (کرونولوژی) اختصاص دارد. مولف از قرن چهارم قبل از میلاد تا 18 ژوئن 2010 واقایع مهم را در 35 صفحه به رشته تحریر در آورده است. و نگاه کلی و اجمالی از گذشته تا به امروز حوادث برجسته قره باغ را به تصویر کشیده است.

مولف در پایان کتاب، نتیجه بحث خود را بیان می کند .در این بخش می خوانیم، ارمنستان 360 کیلومتر مرز آذربایجان را پایمال کرده و از قصبه هورادیز تا زنگلان 198 کیلومتر مرز آذربایجان و ایران را تحت کنترل خود درآورده است. در نتیجه اشغال ارامنه ، حدود 50 هزار آذربایجانی درمنطقه قره باغ کوهستانی از خانه و کاشانه خود آواره شده اند. هفت رایون اطراف قره باغ کوهستانی به اشغال ارمنستان درآمده است. در مجموع ارمنستان حدود یک میلیون آذربایجانی را از ارمنستان و قره باغ  و رایون های اطراف آواره کرده است. بنا بر تخمین های اولیه ، آذربایجان در اثر جنگ ، حدود 60 میلیارد دلار خسارت دیده است. و ارمنستان با استفاده از آتش بس سعی دارد مناطق تحت اشغال خود را در قره باغ و رایونها اطراف حفظ و ثروت های منطقه را غارت کند.